Müslüman'a kabalık, nezaketsizlik, anlayışsızlık, duyarsızlık, kindarlık, sevgisizlik, gayretsizlik, gösteriş, gurur, cimrilik, çirkin söz, incitici ve gücendirici olmak, bencillik, duygusuzluk, düşüncesizlik, basiretsizlik, güzelliğe karşı ilgisizlik, geçimsizlik, vefasızlık, uyumsuzluk, saygısızlık, takdirsizlik, tebessümsüzlük, soğukluk, kendini üstün görmek, paylaşımsızlık, yardımsızlık, hoşgörüsüzlük, can sıkıcılık, antipatiklik, şefkatsizlik, merhametsizlik, sorumsuzluk, gönül almayı bilmemek, rahatsızlık verici ve tedirginlik uyandırıcı dik bir tavır içinde olmak, derbederlik, rüküşlük-komiklik, savrukluk ve benzeri haller yakışır mı? İbadetlerini çok yapıyor olsa da bunlar bir Müslüman'a yakışmaz. Müslüman'a yakışan, "akl-ı selim+kalb-i selim+zevk-i selim" bütünlüğünün bir mertebesine bir seviyesine ulaşmaktır. Bunun mükemmellik seviyesine yükselemeyebilir, ama yaradılışına göre tatminkâr bir seviyesine erişebilir ve erişmelidir. Aksi halde kendini bütünleyemez, yahut yaradılıştan var olan bütünlük hakikatinin hakkını veremez. Ve bu durumun tevhid şuuruna yansıyan tarafları olur. Kendi bütünlüğü olmayan bir halka, bir zincire eklenemez. Basit bir teşbihtir ama, bir açıdan yararlıdır. İbadet ayrı, ahlâk ayrı, vicdan ayrı, akıl ayrı değildir. Gelişirse hepsini kapsayan bir bütün halinde gelişir. Bütünlük bir "hayatî varoluş" şartıdır. Ben öyle Müslümanlar tanımışımdır; bilgisi çok fazla değildir ama, bütünlüğü sağlıklıdır. Eskiden genellikle böyleydi. Şimdi öylelerine rastlıyorum ki; dinî eğitim almış, ama elfâz-ı galîza'yı rahatlıkla kullanıyor, kaba saba davranabiliyor, üstündeki gurur halini saklamaya bile çalışmıyor. Akıbetinden emin, kendini pek beğenmiş, inceliklere yabancı... Çeşitlisi var. "Akl-ı selim+kalb-i selim+zevk-i selim" bütünlüğünün yanından geçmemiş. Yaşayışı tutarsızlıklarla, çelişkilerle dolu... Yahut o kadar değil de, "iyisin hoşsun ama bu davranışın nedir?" dedirten garip gaflet hallerinden uzak kalamamış... Hâsılı, insanlığımız İslâm'ın ışığına göre bütünsel bir gerçeklik kazanamıyor; kişiliğimiz bu gerçekliğe göre "akl-ı selim+kalb-i selim+zevk-i selim" beraberliği çerçevesinde "güzel ve üstün ahlâk" farklılığını yansıtan bir istikrara kavuşamıyor. Ve bunun çaresi, ibadetlerimizin ve tesbihatımızın adedini artırmak değil. Bunun çaresi, sorumluluk ve bütünlük şuuru içinde yaşamak. Bazı şeyler hafızadaki çok bilgiyle değil, düşünülmüş az bilgiyle olur; ezberlenmiş çok bilgiyle değil, içselleştirilmiş az bilgiyle olur. Çözümün sırrı burada. Bin defa söylersin bir duayı makbul olmaz, bir defa yüreğin yanarak söylersin makbul olur. Parselasyon ayrımları ve boşlukları olmayacak içinde, içerin dolacak. Yürüyüşün ve oturup kalkman bile bir açıdan Müslüman'ca olacak... Bilgi alınır, düşünce alınmaz. Bir düşünce benimsenecekse bile, yeniden düşünülerek benimsenir; aksi halde onu içselleştiremezsin, sadece bir manken gibi taşırsın ve yararlanamazsın. Bilgi ezberlenebilir, düşünce ezberlenmez; insan anlayamadığı düşünceyi kendine katamaz, ağzına bile yakışmaz. Her şey öğretilemez, bazı şeyler ancak düşünülerek öğrenilebilir ve yaşanabilir. Hayatiyet bütünlükle kaim. Hayatî akış da bütünden bütüne olur. Kendi bütünlük şuurun yok ise, İslâm'ın bütünlüğüne açılamazsın. Kalp ile aklederek, içselleştirerek, nefsimizi yenip ruhumuzu özgürleştirerek kazanabiliriz bütünlük şuurumuzu. Bunun için âlim olmaya lüzum yok, biraz ârif olmak yeter. İslâm, güzel ahlâktır. Onun kapsamında güzel insanlıktır, güzel düşünmektir, güzel yaşamaktır. Sonuç aynasında bunlar yok ise, biz İslâm'ı tam anlayamamışız demektir. Genelde bazı tezahürlerin renklenmesine rağmen insanlığımızın azalması bundan dolayıdır. Üsluplardaki bozukluk, fikir hayatımızdaki fakirlik, dilimizi kullanışımızdaki sığlık, sevgi dünyamızdaki karanlık, toplumsal yaşayışımızdaki savrukluk ve benzerleri aynı sebebe bağlıdır. Farkında olmak, toparlanma umudunu canlı tutar. Farkında olmamak, meselenin çözümündeki zorluklardan daha önemli bir sıkıntıdır. Maalesef bazı ihmallerimizin farkında değiliz.