İran'ın başkentinde son model bir iPhone 16 Pro Max satın almak o gün Azizi’ye 1,6 milyar riyale (1880 dolar) mal oldu. İthalat ücretleri ve devlet tarafından yönetilen cep telefonu ağlarına kayıt için ise 450 milyon riyal (530 dolar) daha gerekiyor.

Azizi, “Ülkedeki en pahalı telefonlardan birine sahip olduğum için çok mutluyum,” dedi. Babası Mohammad ise gülerek ekledi: “Belki de parayı kendileri kazanmak zorunda olsalardı, bu kadar çabuk harcamazlardı.”

Bu alışveriş ancak İran'ın yabancı arabalar ve yeni iPhone'lar gibi pahalı mallara uyguladığı ithalat yasaklarını kaldırmasının ardından mümkün oldu. Bir yandan halkın bu ürünlere olan talebi karşılanırken diğer yandan İran, ülke ekonomisinin içinde bulunduğu vahim durumu gizlemeye çalıştı.

İran'ın çok övülen “direniş ekonomisini” güçlendirmenin bir yolu olarak alınan kararlar, İranlılar’ı uzun zamandır “ölüm arabaları” olarak aşağılanan daha uygun fiyatlı yerli üretim araçları satın almaya zorluyor ve eskimiş ikinci el iPhone'ların fiyatlarını artırıyordu.

Bu kararlar ayrıca nükleer programı nedeniyle uluslararası yaptırımlarla mücadele eden İran'a çok ihtiyaç duyduğu vergi gelirlerini de sağladı.

ABD Başkanı Donald Trump'ın İran'a nasıl davranacağına dair belirsizlik de dolar karşısında rekor düşük seviyelerde seyreden riyal para birimi üzerinde baskı yaratıyor.

İran'da uzun zamandır yaptırımlardan faydalanan güçlerin olduğuna inanılırken, bu durumdan faydalananlar muhtemelen ülkenin en varlıklı vatandaşları. İranlı ekonomist Said Leylaz, “Bu gerçeklikten çok algıyla ilgili” dedi.

“Direniş ekonomisi” devrede

İran'ın şu anda 85 yaşında olan dini lideri Ayetullah Ali Hamaney, direniş ekonomisi fikrini ilk kez yaklaşık 15 yıl önce, Tahran nükleer programı nedeniyle Batı'nın İslam Cumhuriyeti'ni atom bombası elde etmenin eşiğine getirdiğinden korktuğu ilk yoğun yaptırımlarla karşı karşıya kaldığında ortaya atmıştı.

İran, uranyumu her zamankinden daha fazla zenginleştirerek silah seviyesine yaklaştırsa da programının barışçıl olduğunu savunuyor.
2010 yılında yaptığı bir konuşmada yaptırımların İran için yeni olmadığını söyleyen Hamaney, “Tüm başarılar elde edildi ve İran halkının tüm büyük hareketleri biz yaptırımlar altındayken başlatıldı” dedi.

Bu durum, Trump'ın Amerika'yı 2015 nükleer anlaşmasından çektikten sonra Tahran'a tek taraflı olarak yeniden yaptırım uygulamaya başlamasından bu yana İran'ı yöneten din adamlarının bazı açılardan işine yaradı. İran, ham petrolünü muhtemelen indirimli olarak satmaya devam etmek için Çin ile anlaşmalar yaptı.
Hamaney yönetiminde büyük bir güç merkezi haline gelen İran'ın paramiliter Devrim Muhafızları, hem Gazze Şeridi'ndeki İsrail-Hamas savaşı sırasında İsrail'e karşı operasyonlarını finanse etmek hem de Hamaney'e sadık yeni bir zengin elit yaratmak için satışları gerçekleştiriyor.

Ancak ortalama bir insan için, İran'ın uranyum zenginleştirmesini ve toplam uranyum stokunu büyük ölçüde sınırlandırmayı kabul ettiği nükleer anlaşma kapsamındaki yaşamın bir öncesi ve bir sonrası olduğu açık.

Anlaşma sırasında 1 dolar 32 bin İran riyali ediyordu. On yıl sonra 1 dolar 928 bin 500 riyal seviyesinde. Halkın tasarrufları buharlaştı ve ortalama İranlılar’ı altın, gayrimenkul ve diğer somut varlıklara tutunmaya itti. Diğerleri ise kripto para birimlerinin peşine düşüyor ya da zengin olma planlarına kapılıyor.

İran otomobil ve iPhone ithalatına kısıtlamaları kaldırıyor

İran, 2017 yılında yabancı otomobil ithalatını yasaklarken, iPhone 13 modelden daha yeni telefonların ülkenin şebekelerine kaydedilmesine izin vermedi. Telefon kararı eski iPhone'lar için bir kapışmaya yol açarak fiyatlarını artırdı. Yabancı modeller için kullanılmış araba fiyatları da yüksek kalmaya devam ediyor.

Gümrük verilerine göre, Mart 2024 itibarıyla İran bir yılda 3,2 milyar dolar değerinde cep telefonu ithal etti. Yaptırımlar nedeniyle İran'ın döviz rezervleri düşük kalsa da üst düzey iPhone'lara uygulanan indirim, bu telefonları İran'ın devlet harcamalarındaki bazı açıkları kapatmak için kârlı bir seçenek haline getiriyor.

Ekonomist Leylaz, “Birkaç platform üzerindeki kısıtlamaları kaldırmak veya iPhone ithalatına izin vermek, hükümetin ilerleme hissi yaratmak için hızlı ve minimum maliyetle atabileceği türden adımlar” dedi.

Bu tür kararlar aynı zamanda İran'ın reformist Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan'a İran'ın elit kesimi nezdinde hızlı bir kazanım sağlarken, uzun vadeli ekonomik sorunların hiçbirine çözüm getirmiyor.

Eski Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, Trump'ın Amerika'yı nükleer anlaşmadan tek taraflı olarak çekmesinin ardından 2018 yılında otomobiller için tamamen yabancı araçların ithalatını yasaklamıştı.

Teoride İran'ın döviz rezervlerini korurken, ürünleri uzun süredir uluslararası güvenlik ve kalite standartlarını karşılamadığı için eleştirilen yerel otomobil üreticilerini desteklemişti. Bu araçlara bu nedenle “ölüm arabaları” denildi.

Uzmanlar, İran hükümetinin daha düşük fiyatlı ve daha yüksek kaliteli ithalata izin vermesi halinde, ülkenin otomobil üreticilerinin üstünlüklerini kaybedeceklerine inanıyor. Kısıtlamalar hala ülkeye girebilecek yabancı otomobil sayısını sınırlıyor ve Pezeşkiyan'ın düşürülmesini istediği gümrük vergileri yeniden yüzde 100'e çıkarılmış olabilir.