Üstad Hazretleri ilmî istibdad ile ilgili olarak eski Said dönemindeki eserlerinde özet olarak söylediği sözler var. Fakat ilk baskı Münazarat Risalesi’nde bu hususu bir parça genişletmiş: “Meşrutiyet hükümete düştüğü vakit, hürriyet fikri, meşrutiyeti her vecihle uyandırır. Her nevide, her tâifede onun sanatına ait bir nevi meşrutiyeti doğurur. Hatta ulemada, medreselerde talebelerde bir nevi meşrutiyeti netice verir. Evet, her taifeye ona mahsus bir meşrutiyet bir yenilenme ilham olunuyor.

“İşte şu arkasında saadet güneşini hissettiren; temâyül, incizab ve imtizaca yüz tutan meşveretin parıltılarıdır ki, bana meşrutiyet hükümetini bu kadar sevdirmiştir. Bence taklidin temelini atıp ihtilafları çıkarmakla Mutezile, Cebri, Mürcie, Mücesseme gibi dalâlet fırkalarını İslâmiyet’ten netice verdiren dînî meselelerdeki ilmî meşrutiyet hakkıyla tam yerleşip müesseseleşse, hakikatı araştırma meylinin imdadı ile sâdık fenlerin yardımıyla şu dalâlet fırkalarının Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’e dâhil olacakları kuvvetli olarak ümit edilir. Şu fırkalar eğer gerçi bir hizip olarak görünmüyor, fakat fikirlerin arasına girerek yaygınlaşmıştır. Herkesin beyninde onların meylettiği mesleğe bir meyil bulunabilir. Hatta ağır bir beyin büyütülse, mânalar tecessüm edip görünür hale gelse, şu fırkalar sinematoğrafvârî o beyinde tecessüm ettiği görülecektir. Şu kıssa uzundur, makamı değil.”

İşârâtü’l İ’caz tefsirinde Üstad Hazretleri kader konusunda şöyle diyor: “Tahakkuk etmiştir ki, ‘Kainatta Allah’tan başka hakiki tesir sahibi yoktur.” Öyleyse tefviz yoktur. Yani Cenab-ı Hak, yaratma işini bir başkasına bırakmamıştır. Yani “İnsan kendi fiillerinin yaratıcısıdır.” diyen Mutezile yanlış yoldadır. 

“Allah hikmet sâhibidir. Öyleyse sevap ve ikab (ceza verme) abes değildir.” (Bu durumda mecburiyet yoktur. Allah kimseyi fiillerini icra etmeleri için zorlamamaktadır. İnsan iradesi hürdür ama yaratma gücüne sahip değildir.)  Böylece tevhid, Mutezileyi göğsünden ittiği gibi tenzih de Cebriye’nin ağzına vurur. “Her şeyin melekût olmak üzere iki ciheti vardır. Mülk ciheti bazen güzel, bazen çirkin olur, aynanın arkası gibi farklı renklerde görülür. Melekût ciheti ise Yaratıcı’ya bakar. Bu cihet aynanın parlak yüzü gibi, her şeyde şeffaftır. Bu durumda çirkini yaratmak çirkin değildir. Çünkü bu yaratma melekût yönüyle güzeldir. Ayrıca bu yaratma, güzellikleri kemâle erdirmek için olduğundan, netice itibariyle güzel olur. Öyleyse, Mutezile’nin safsatasına kulak verme!

Mevt ve elem hâsıl-ı bi’l-masdardır. Bunlardan ismi fail yapılmaz. Çünkü onlar sabit, mahluk ve câmiddir. Katl ve darb ise masdardır. İsm-i fâil masdardan yapılır. Katl’den hasıl olan ölümü yaratan Allah’tır. Hâlıku’l-mevttir. Onun için O’na kâtil denilmez. Mutezile’ye ait görüşte olanlar, daldıkları havuzda oynayıp dursunlar. 

“Bir şeyin varlığını bilmek onun mâhiyetini bilmeyi gerektirmez. Bir şeyin mâhiyetini bilmemek de o şeyin yokluğunu gerektirmez. Demek ki, insandaki cüz’î iradenin mâhiyetini ifade edememek onun varlığının kati oluşuna aykırı değildir.

“Bu esaslardan hareketle biz Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat şöyle diyoruz:  Ey Mütezile görüşüne sahip olanlar masdardan (katl, darb gibi)  meydana gelenden kul sorumludur. (Ona kâtil ve dârib= döven denilir);  ama hâsıl-ı  bilmasdardan  (ölüm ve elem gibi) meydana gelen şeyleri yaratan Allah’tır ve sorumlu değildir.  Evet, kâinatta Allah’tan başka gerçek müessir yoktur. Kul fiilinin yaradanı değil sadece fâildir. Sonra diyoruz ki: Ey Cebriye anlayış ve görüşünde olanlar! İnsan fiillerinde mecbur değildir; cüz’î bir iradesi vardır. Allah hikmet ve adalet sahibidir. İnsanları yapmadıklarından dolayı hesaba çekmez. Eğer iradelerini zorlayıp günah işletmiş olsaydı onlara ceza vermezdi. Çünkü hikmeti ve adâleti buna karşıdır.”

Allah insanı, ırkından, erkek veya dişi olduğundan, boyundan veyahut renginden dolayı hesaba çekmeyecektir. Çünkü onlarda insanın hiçbir iradesi yoktur. Ayrıca gücü yetmediği şeylerden de mesul değildir.