Toplumlar başlarına gelecek idareciler kendileri gibi olduklarında onları kabullenirler ve onlara tabi olurlar. Bu realite, Allah Rasûlü’nün beyanlarında “Nasıl iseniz, öyle idare edilirsiniz!” olarak ifade edilmektedir. Fethullah Gülen Hocaefendi “Mevsim Hazan Değil!..” başlıklı Bamteli’nde, bu nebevi beyanın ışığı altında şu önemli tespitleri yapmaktadırlar:

“Tabanda ne var ise, tavana akseden, odur. Osman Tarı beyin -ilk meclis milletvekillerinden Tahir Efendi’den naklen- ifadesiyle, “Sütün kaymağı, süt olur. Yoğurdun kaymağı, yoğurt kaymağı olur.” Varsa balın kaymağı, bal kaymağı olur; şerbetin kaymağı, şerbet kaymağı olur; zehrin kaymağı oluyorsa, o da zehir olur. Evet, tabanda ne var ise, tavana akseden, odur.

Bir toplum, kesb-i istikâmet edeceği âna kadar baştakilerin birdenbire düzelmeleri ancak Enbiyâ-ı İ’zâma mahsus bir şey olmuştur. Tamamen şirazeden çıkmış, darmadağınık, hiçbir hakikat ile irtibatı kalmamış insanları, onlar, Cenâb-ı Hakk’ın önlerine serdiği proje/planlar ile, sonra o plan ve projeye göre gönderdiği mesajlar ile yeniden hizaya getirmişlerdir. Allah’ın izni-inayeti ile, en vahşî, en canavar insanlardan, bir yönüyle, insanlığın iftihar edebileceği bir topluluk oluşturmuşlardır. Onların dışında -esasen- taban ne ise, tavanın olacağı da odur.

Belki bizim kökümüzde de “kısmen” aynı şeyler yaşandı, “tam” diyemeyeceğim; Şecere-i Numâniye ile çatışmak istemiyorum; onun ile çatışmak, Muhyiddin İbn Arabî ile çatışmak demektir. O, onlar için “Râşid halifelerden sonra en istikamette olan idare sistemi” filan diyor… Kılı kırk yararcasına yaşayan insanlar vardı. Taban öyle idi, tavan da ona göre oluşuyordu.”

Esas olan toplumun sahip olduğu istikamettir. Buna uygun olarak başlarına idareciler gelmektedir. Bunun tek istisnası peygamberler eliyle gerçekleştirilen mucizevi inkılaplarda gerçekleşmiştir.

Fethullah Gülen Hocaefendi “Sonsuz Nur” adlı eserindeki, “Nasıl iseniz, öyle idare edilirsiniz!” hadis-i şerifine getirdiği ve üzerinde ciddi müzakereler yapılması gereken orijinal yorumları bu konuyu çok güzel açıklamaktadırlar: 

“İçtimaînin de kendine göre değişmeyen prensipleri vardır. Nasıl ki fiziğin, kimyanın, astronominin kendine göre değişmeyen ve adına “şeriat-ı fıtriye” kanunları denilen prensipleri var, öyle de içtimaînin de kendine göre prensipleri vardır ve bunlar kıyamete kadar da değişmeyecektir. Onun içindir ki, insanlar, şerre, şirretliğe yol veriyor, bağırlarında kötülüklerin barınmasına açık yaşıyorlarsa, o insanları kötüler ve şirretler idare edecektir. Bu, Cenâb-ı Hakk’ın değişmeyen kanunudur. Evet, şirretlik, insanların bünyelerinde neşv ü nema buluyor mu? Bu bünyelerde fenalıklar yeşeriyor mu? O zaman Allah (celle celâluhu) onların başına, aynı çamur ve aynı hamurdan insanlar getirir, onları işte bu insanlar idare eder.

Haccac ’a, Hz. Ömer’in adaletinden bahseden şahsa Haccac’ın verdiği cevap, meselemize vuzuh kazandırması bakımından mühimdir. Haccac, cevabında şöyle demektedir: “Siz Ömer zamanındaki insanlar olsaydınız, hiç şüphesiz ben de Ömer olurdum...”

Her insan suçu kendinde aramalıdır. Herkes kendinin avukatı olduğu, suçu hep dışarıda aradığı müddetçe, müsbet mânâda mesafe katetmek mümkün değildir... İnsanlar, iç âlemlerinde, özlerinde kendilerini değiştirmedikçe, Cenâb-ı Hak onları değiştirmez. Eğer içte bir bozulma olursa, bu mutlaka zirvelere kadar her tarafa yansır. İnsanların iç istikameti için de aynı şeyleri söylemek mümkündür. Demek oluyor ki, idare edilenlerin durumlarının, idare edenlerin durumlarına, âdeta sebep-netice münasebeti içinde bir müessiriyeti var.”

Toplum hayatını ele alan sosyal bilimlerin de pozitif ilimlerdeki gibi, Allah’ın (CC) koyduğu değişmeyen kanunları vardır. “Nasıl iseniz, öyle idare edilirsiniz!” de o kanunlardan bir tanesidir.

“Esas olan, idare edilen insanların ahlâkî yapılarıdır” tespiti çok önemlidir. Anayasalar, kanunlar, yönetmelikler ne kadar mükemmel olursa olsun, eğer insanlarda onları uygulayabilecek ahlak ve kıvam yoksa, hiçbir şey ifade etmezler. Bu açıdan, bireyler gerekli maddi ve manevi kıvama sahip olmadan toplumların gelişmeleri mümkün değildir. Buna binaen, bireylerin ıslahı ve gelişimini merkeze almayan her türlü girişim başarısız olmaya mahkumdur.