Ölen bir kimsenin ardından yapılması gereken en önemli işlerden biri, onun borçlarını ödemektir. Kul hakkına taalluk etmesi ve ölen insanın rahatlatılması son derece önemlidir. Bunun içindir ki, vefat eden kimsenin borcunu ödeyerek onun üzerinden kul hakkının kalkmasına yardımcı olmak, mirasçılarının ve yakınlarının öncelikli olarak ele almaları gereken bir görevdir. Maalesef günümüzde dinimizin çok önem verdiği bu konu, hafife alınmakta ve gereken hassasiyet pek gösterilmemektedir. Ölen  bir kimsenin borçlarının miras taksim edilmeden önce ödenmesi gerekir. Borcun ödenmesine ölenin bıraktığı miras yeterli değilse, mirasçılar borcu ödemekle sorumlu değillerdir. Bununla birlikte ödemeleri de bir vefa borcudur. Borcu ödeyecek kişinin ölenin  mirasçısı veya yakını olması şart değildir; herhangi bir kimse, vefat edenin borcunu ödeyebilir. Borcun ödenmesi, ölen kimsenin uhrevi mesuliyetten kurtulması adına oldukça önemlidir. Konuyla ilgili bazı hadisler şu şekildedir:

“Ölen bir bir müminin canı, borcu ödeninceye kadar ipotek altındadır.” (Tirmizî, 1078; Ebu davud, 3341; Ahmet b. Hanbel, 10599; Hakim Müstedrek, 2219) Bu konudaki bir diğer rivayet de şu şekildedir:

“Borçlu kimse kabirde eli kolu bağlıdır. Ancak borcunun ödenmesi onun kelepçelerini çözer.” (Taberanî, Mu’cemu’l-Evsat, 893)
Vefat eden kimsenin ahirette borcundan ötürü mesuliyetini gösteren bir diğer hadis te şu şekildedir :

“Şehidin borç hariç günahları mağfiret edilir.” (Müslim, 1886; Ahmet b. Hanbel, 7051) buyrulmaktadır.
Kur’an ve Sünnet’te, ölen kimsenin ardından dua ve istiğfar etmeye çok ciddi bir vurgu yapılmaktadır. Nitekim Kur’an, vefat eden insanların ardından onların bağışlanması için dua etmenin çok önemli bir müslüman ahlakı olduğuna dikkatleri çekmektedir:

“Onlardan sonra gelenler (başta muhacirler olarak, kıyamete kadar gelecek müminler): “Muhacir ve Ensar’dan sonra gelip onların çizgisini takip edenler: Ey Kerim Rabbimiz, derler, bizi ve bizden önceki mümin kardeşlerimizi affeyle! İçimizde müminlere karşı hiçbir kin bırakma! Duamızı kabul buyur Rabbenâ, çünkü Sen raufsun, rahîmsin!” (Haşir, 59/10). Ayrıca Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) de değişik hadislerde vefat eden insanlar için dua ve istiğfarda bulunulmasını tavsiye etmiştir. Bunlardan birinde Allah Resûlü:

“Vefat eden insanın namazını kıldıktan sonra onun için yürekten dua edin!” (Ebu Davud, Sünen, 3199; İbn-i Mace, 1487) buyurmuştur. Peygamber Efendimiz (s.a.s.) bu tavsiyesinin yanında bizzat kendileri de vefat eden kimseler için Allah’ın mağfiret etmesi  için dua etmiştir. Nitekim Sahabeden vefat eden Ebu Seleme için şöyle dua etmiştir:

Ayrıca Peygamber Efendimiz’den, vefat eden insanın mağfiret edilmesi için dua etmenin, hediye göndermek anlamında olduğu rivayet edilmektedir:

Aynı zamanda Selef-i salihinden de, ölen kimse için yapılan duaların, ona dağlar şeklinde, ipek bohçalara veya daha başka ambalajlar içinde sarılı bir nur halinde hediye olarak ulaştığı yönünde pek çok rivayet ve nakledilen rüyalar vardır. (Suyûtî, Şerhu’s-sudûr bihâli’l-mevtâ ve’l-kubur, s. 307)
Peygamber Efendimiz, vefat eden bir kimsenin dünyada bıraktığı hayır ve hasenat kaynaklarının sürekli  o kimseye sevap kazandıracağını bildirmiş; arkada kalanların, ölen yakınları için toplumun o anda ihtiyacı olan şeyleri tasadduk etmelerini tavsiye buyurmuşlardır. Nitekim Allah Resûlü (s.a.s.)  insanın öldüğünde, amel defterinin kapanacağını, ancak şu üç kişinin bundan istisna edildiğini haber vermiştir:

Konu  ile ilgili hadislerden, insanların ihtiyaçlarını karşılayacak mali imkanların tasadduk edilmesine öncelik verilmesinin daha bir önem arzetteği anlaşılmaktadır. Vefat edenlere yapılan dualar, istiğfarlar, sadakalar vs. ahiret alemine göre bir hediye şeklinde onlara ulaşmaktadır. Nitekim,  Hz. Enes b. Malik (r.a.), bu durumu Peygamber Efendimiz’e (s.a.s.) sormuş, Allah Resulü de şu şekilde cevap vermiştir:

Dünyada internet, uydu yayını gibi değişik iletişim vasıtalarıyla bir görüntü, ses veya bilgi, aynı anda milyonlarca, milyarca insana ulaşmaktadır. Bu itibarla Yüce Kudret’in yapılan  bir hayrın sevabını anında milyarlarca insanı ulaştıracağında hiç tereddüt edilmemesi gerekir.
Vefat eden insanlara gönderilen hediyeler konusuna “Kur’an Okuma” ile devam edeceğiz.

Allah Resûlü (s.a.s.) ölen kimse için  Yasin, İhlas, Fatiha, ve Tekasür  surelerinin okunmasını  tavsiye etmiştir.
Yasin Sûresi, Kur’ân’nın kalbi mesabesindedir. Allah Resulü (sallallahu aleyhi ve sellem);

 “Ölülerinize “Yasin” okuyun” buyurmuştur. (Ebu Davud, 3121; Nesaî, Sünen-i kübra, 10846; İbn-i Hibban, sahih, 3002; Heysemî, Mecmau’z-Zevaid, 10816) hadiste geçen ??????????? (ölüleriniz) kelimesi üç şekilde yorumlanmıştır. Birincisi; “ölüleriniz” ile kastedilen “ihtizar” yani ölüm öncesi sekerat halinde olanlardır. Zira şu hadiste geçen “meyyit” (Ölü) kelimesi de ölüm öncesini ifade etmektedir:

“Ölmek üzere olan bir kimsenin yanı başında Yasin Sûresi okunduğu zaman, şüphesiz ki Allah ona ölüm sekeratını kolaylaştırır.”(İbn-i Hacer, et-Telhîsu’l-habîr, 2/245; Aliyyü’l-Kâri, Mirkatu’l-mefatih, 5/336) Diğer bir rivayette

Bu yaklaşımı, hadis kriterleri açısından zayıf da olsa destekleyen rivayetler vardır:


Üçüncüsü: Her iki görüşü de cem ederek hadisin hem ölmeden önce sekerat halinde iken hem de vefat ettikten sonra okunabileceği yaklaşımıdır. (Alauddin es-Salihî el-Hanbelî, et-Tahbir şerhu’t-tahrir, 5/2409; Aynî, Umdetü’l-Kâri, 13/63; İbn-i Müflih, Usul-I fıkıh, 2/815)
 Peygamber Efendimiz, ölen insanın ardından  ihlas suresini okumayı tavsiye etmiştir.

“Kim kabirlere uğrar ve on bir kere ihlas suresini okur ve sevabını ölülere bağışlarsa kendisine vefat edenler sayısınca sevap verilir.” (Suyutî, Şerhu’s-sudur bihâli’l-mevta ve’l-kubur, s. 311; Aliyyü’l-Kâri, Mirkatü’l-mefatih, 3/1228) Ebu Muhammed es-Semerkandî “Fedail”inde bu rivayetin Hz. Ali’den merfu olarak nakledildiğini ifade etmektedir.

c- Fatiha, Muavvizeteyn ve Tekâsür Sureleri
 
Peygamber Efendimiz,  kabir ziyaretinde Fatiha, İhlas ve Tekâsür surelerinin okunmasını tavsiye etmiştir:

Kabir ziyaretinde bulunan bir kimse Fatiha, Bakara suresinin  ilk beş ayeti ve amenerrasulü, yasin, tebareke, tekâsür surelerinden okuyabildiklerini okuyup, sonra “Allahım okuduklarımın sevabını falana veya falanlara ulaştır. “diye dua edebilir. (İbn-i Abidin, 1/605)  
 Abdullah b. Ömer’den gelen mevkuf bir rivayete göre Peygamber Efendimiz, ölen  kimsenin kabrinin başında  Bakara suresinin girişini, “müflihun”a kadar (ilk beş ayet) ayaklarının yanında da aynı surenin son kısmının (Amenerresulü) okunmasını tavsiye etmiştir. (Taberanî, Mu’cemu’l-kebîr, 13613; Beyhakî, Şuabu’l-iman, 8854)
 
e- Hatim Okumak
 
Mevcut kaynaklarımızda Peygamber Efendimiz’den ölen insanın ardından hatim okuma ile ilgili bize ulaşan bir rivayet bulunmamaktadır. Bununla birlikte, bir insanın kıldığı namazın, tuttuğu orucun, okuduğu Kur’an’ın sevabını bir başkasına bağışlaması genel olarak ulemanın kabul ettiği bir husustur. Bu itibarla hatim okuyup vefat edenlere bağışlamak da dinin ruhuna uygundur. Dünden bugüne Müslümanların, vefat eden insanlara hatim okumaları da bir teamül olarak devam edegelmektedir. Nitekim İmam Nevevî, Şafii mezhebine göre ölen insanın defnedilmesinden sonra yanında Kur’an okunmasının müstehap olduğunu hatim yapmanın ise daha faziletli olduğunu nakletmektedir. (Münavi, Feyzu’l-kadir, 5/151)

Peygamber Efendimiz,  (s.a.s.) iki parlak, göz alıcı koçu birini ümmetine diğerini ise kendisi ve ailesi adına kurban etmiştir. (Darekutnî, 4761)
Ayrıca Peygamberimiz, bir insanın yaptığı  amelin, bir başkasına fayda vereceğini de yine bu hadis ile bildirmiş olmaktadır. Dini yaşamada Peygamber Efendimiz rehberimizdir. Tutunulacak en sağlam yol ve yöntem,  Allah Resulü’nün yoludur. Bu hadis bir kimsenin yaptığı amelin sevabını hayatta veya ölmüş bir kimseye bağışlamasının câiz olduğuna apaçık bir delildir.  (Aynî, el-Binaye fi şerhi’l-hidaye, 4/470)
Bu zikredilen hadislerdeki ifadeler umumi olduğundan, bir insan ister farz isterse nafile olsun; ister hayatta isterse vefat etmiş olsun bir başka insana yaptığı herhangi bir ibadetin sevabını bağışlayabilir. (İbn-i Abidin, 1/605)Ve vefat eden insan veya insanlar adına yapılan her türlü ibadet, taat ve kurbetin sevabı kendilerine ulaşır. (Zeylaî, Tebyînü’l-hakaik, 2/83; İbnü’l-Hümam, fethu’l-kadir, 6/132; İbn-i Abidin, 1/605)
Bir insanın yaptığı bir amelin sevabını bir başkasına bağışlaması,
“Kişi için ancak yapıp-ettiği vardır.” (Necm, 53/39) ayetine ve

Diğer taraftan şu hadisi esas alarak vefat eden kimsenin yerine oruç tutalabileceği görüşünde olanlar da vardır. Bir adam peygamber Efendimiz’e, “Annem üzerinde bir aylık kaza borcu olduğu halde vefat etti. Ben, onun yerine kaza etsem olur mu?” diye sorunca Allah Resulü şöyle cevap vermiştir:

Hac, gibi mâlî-bedenî ibadetlerde ise niyabet caizdir. Ölenin yerine bir başkası hac yaparsa o kimse borçtan kurtulmuş olur. Zira Peygamber Efendimiz, vefat eden annesi adına hac etmek isteyen kimseye, ona bedel haccetmesini söylemiştir. (Buhari, 1852; Nesaî, 2634)
Hanefilere göre mali ibadetlerde niyabet, bir başkasının yerine getirmesi caizdir. Mali ibadetlerde hedef, ihtiyaç sahibi kimselerin ihtiyacını karşılamaktır.  Ölen kimsenin zekat, sadaka-ı fıtır, keffaretler gibi mali ibadetlerini bir başkası yakınları, dostları ödeyebilir.
Bununla birlikte Ahmet b. Hanbel ve  Evzaî, Nevevî’ye göre ölünün yakınları ölenin oruç ve hac gibi ibadetlerini de kaza edebilirler.
Hac gibi hem mali hem de bedeni olan ibadetlerde niyabet caizdir. (Mergınani, el-Hidaye,  Aynî, el-Binaye fi şerhi’l-hidaye, 4/470)
Mali ve bedeni ibadetlerin ölen kimsenin yerine niyabeten getirip sevabını ona bağışlama konusunda çerçeveyi en geniş tutan İbn-i Teymiye’dir.
Nitekim Ebu Davud’un Sünen’inde vefat eden kimselerin ardından kurban kesilmesi ile ilgili olarak “ölü adına kurban kesmek” adı altında bir başlık açarak bu konudaki hadisleri rivayet etmiştir. Peygamber Efendimiz, ümmetinden kurban kesemeyenler için de kurban kesmiştir.