Rusya Yüksek Mahkemesi Salı günü (28 Aralık) ülkedeki en eski insan hakları kuruluşu Memorial'ın kapatılmasına karar verdi. .

Kapatma kararının gerekçesi, Memorial'in web sitesinde ve basılı materyallerinde kendisini "yabancı ajan" olarak nitelemeyi reddetmesi. Mahkeme Memorial'in bu tutumuyla "yabancı ajan" yasasını defalarca ihlal ettiği gerekçesiyle kapatılmasına karar verdi.

Medyada ve kamuoyunda "yabancı ajan yasası" olarak bilinen yasanın açık adı "Yabancı Ajan İşlevi İcra Eden Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşların Faaliyetlerinin Düzenlenmesine İlişkin Rusya Federasyonu Mevzuatında Değişiklik Yapılmasına Dair Yasa." Yasaya göre, yurt dışından bağış alan ve "siyasal etkinlik" gösteren "kar amacı gütmeyen kuruluşlar"ın kendilerini "yabancı ajan" olarak deklare etmeleri gerekiyor.

Yasa 2012'de Vladimir Putin tarafından imzalanarak yürürlüğe girmişti. Ancak etkin olarak uygulanmaya 2013'te Putin'in "iç işlerimize her türlü dolaylı ya da dolaysız karışılması, Rusya'ya, müttefiklerimize ve ortaklarımıza yönelik hangi biçimde olursa olsun baskı uygulanması kabul edilemez" şeklindeki demecinden sonra sıkıca uygulanmaya başladı.

Sivil toplum kuruluşları bu şekilde kaydedildikten sonra ek denetimlere tabi oluyor ve resmi yazışmalarına kuruluşun "yabancı ajan" olduğuna dair bir ibare eklemeye mecbur tutuluyorlar. Bu ibare, Rusça sözlük anlamında "yabancı temsilci" demeye gelse de, gündelik dilde Türkçe'de de olduğu gibi düpedüz "casus" olarak anlaşılıyor.

Hükümet yasayı ABD'de yabancı hükümetler adına lobicilik yapan kuruluşlara getirilen deklarasyon zorunluluğuna benzeterek savunuyor. Dünyanın bütün insan hakları kuruluşlarıysa yasanın muhalefet gruplarını yaftalamak ve yalıtmak için kullanıldığında birleşiyor. Memorial, kapatma davasının "yasal dayanaktan yoksun" olduğu ve bağımsız grupları çökertmek için bir araç olarak kullanıldığı görüşünde. 

Sovyetler Birliği dönemi muhaliflerinden ve örgütün kurucu üyelerinden Vyaçeslav Igrunov, kapatma kararını "Memorial'ı kapatmak bir suç işlemekten de beter" diyerek karşılıyor ve ekliyor: "Bu, sonunda iktidarı vuracak korkunç bir hata."

Sovyetler Birliği'nin çöküşü öncesinde rejim karşıtı nükleer fizikçi Andrey Saharov tarafından kurulan Memorial, SSCB tarihinde işlenmiş insan hakları ihlallerini ortaya çıkarmayı ve yeni düzende insan haklarını güçlendirmeyi amaçlıyordu.

Mihayil Gorbaçov'un Glasnost (açıklık) programıyla birlikte Memorial, SSCB dönemindeki ihlal iddialarının üzerine gitmiş, aralarında 1940'ta Polonyalı savaş esirlerine yönelik "Katyn katliamı"nın da bulunduğu olayların kamuoyuna duyurulmasına ön ayak olmuştu.

Gorbaçov ve Novaya Gazeta editörü ve 2021 Nobel Barış Ödülü sahibi Dmitriy Muratov, geçtiğimiz ay bir ortak açıklamayla davanın "ülkemizde kaygıya yol açtığını" söyleyerek kapatma kararına karşı uyarıda bulunmuşlardı.

Kimi yorumcuların kuruluşun hedef alınmasının geçmiş ihlallere odaklanmış olmasından kaynaklandığını düşünmelerine karşın, Memorial'in kapatılmasının daha çok güncel tartışmalarla ilgili olduğunda birleşiliyor.

Memorial son zamanlarda Çeçenya'daki insan hakları ihlallerini belgeleyen çalışmasıyla, Rus ordusunu, Çeçen ayrılıkçıları ve Rusya yanlısı yerel Ramazan Kadirov rejimini vahşetle suçlamış, kuruluşun yerel temsilcisi Natalia Estemirova'nın 2009'da öldürülmesi, kamuoyunda Memorial'e yönelik bir misilleme olarak değerlendirilmişti.

Bu arada Memorial'in kurulmasına yardımcı olduğu, protesto gösterilerinde hapsedilenlere hukuksal yardım veren Moskova merkezli OVD-Info da kuruluşa yönelik "yabancı ajan" dayatmasına karşı Memorial'in yanında yer aldı.

Kurucu Igrunov'a göre, bütün ülkede muhalefete ve sivil toplum kuruluşlarına karşı süregiden çökertme harekatları sırasında Memorial'in Kremlin'in öfkesini üzerine çekmesi daha çok siyasi faaliyetleri yüzünden.

"Yönetim Memorial'in söylediklerinden korkuyor", diyor Igrunov. "Bu tür çalışma artık Rusya'da kabul görmüyor."

Kapatma kararının iç karartıcı etkilerine karşın kıdemli aktivistleri Memorial'in ademi merkeziyetçi örgütlenmesine güveniyor ve Rusya'nın 85 bölgesinde 60'tan fazla şubesi bulunan örgütün şu ya da bu şekilde var olmaya devam edeceğinden emin görünüyorlar.

International Memorial'in yöneticisi Yelena Jemkova kısa süre önce düzenlediği basın toplantısında "En kötü senaryoda, her şeye sıfırdan başlayacağız" demişti. "Yeniden para bulacağız ve yerlerimizi yeniden açacağız."

Ancak Memorial'in kapatılmasıyla birlikte çalışanlara yönelik uygulamalar, kuruluşun yaşadığı zorlukların bugünkü kapatma kararıyla sona ermeyeceğini gösteriyor.

Hafta sonunda OVD-Info'nun web sitesi "terörizm ve aşırılıkçılık" iddiasıyla engellendi. .

2016'da Finlandiya sınırına yakın Karelya'daki toplu mezarları araştırmak için Memorial ile birlikte çalışan tarihçi Yuri Dmitriyev, pedofili suçlamasıyla tutuklandı. 13 yıla mahkum edilen 65 yaşındaki Dmitriyev'in cezasına Memorial kapatılmadan bir gün önce iki yıl daha eklendi.