Adli Tıp, işkencenin saptanması ve rehabilitasyonu alanlarında uzman Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) kurucu üyesi Prof. Dr Şebnem Korur Fincancı, 15 Temmuz Darbe Girişimi’nin ardından geçen üç yılda Türkiye’de yaşanan insan hakkı ihlallerini Kronos’tan İlke Ege'ye anlattı. Bu dönemde hak ihlallerinin yaygınlaştığını vurgulayan Fincancı’ya göre en çarpıcı olanın ise 90’lı yıllardaki gözaltında insan kaybedilmelerinin yeniden hayata geçmesi olduğunu söylüyor. Bir fark olduğunu ekliyor; “15 Temmuz’dan bu yana 28 kişi kayıp. Bu kayıplardan ikisine canlı ulaşabildik. 90’larda bir daha canlı görülmüyorlardı…” 

Sitede yer alan haber şöyle:

15 Temmuz Darbe Girişimi ardından ilan edilen Olağanüstü Hal (OHAL) döneminde çıkarılan Kanun Hükmünde Kararnameler (KHK) ile görevinden uzaklaştırılan ve Barış İçin Akademisyenlerin “Bu suça ortak olmayacağız” bildirisine imza attığı için yargılanan, hakkında 2 yıl 6 ay hapis cezası verilen Şebnem Korur Fincancı için son savunmasını yapacağı duruşmasından bir gün önce buluştuk. Her şeye rağmen umutlu olduğunu ifade eden Fincancı ile çıkardığımız üç yıllık hak ihlalleri karnesi şöyle; gözaltında kayıplar arttı, gizli gözaltı merkezleri özellikle Ankara’da yaygın, savaş halinde bile yasak olan işkence çok yaygın… En çok kullanılan yöntemler ise; elektrik, falaka, pozisyonel işkence, cinsel saldırı, tehdit… 

Söz Şebnem Korur Fincancı’da… 

-Aklıma gelecek ilk şey gözaltında kayıpların yeniden başlamasıdır. Biz 1990’lı yıllarda kaybedilmelerle sıklıkla karşılaşırdık ve cenazeleri ya kimsesizler mezarlığında bulunurdu ya da bir yol kenarına atılmış halde bulunurdu. Büyük bir kısmı da maalesef hiç bulunamadı. Türkiye’nin bir toplu mezar gerçeği de var; her ne kadar olmadığı iddia edilse de zaman zaman yerler gösteriliyor ve bir soruşturma açıldığında da kazı yapılan yerde kemikler bulunuyor. Şimdi de 15 Temmuz sonrasında yeniden kayıplarla karşı karşıya kaldık. Çok fazla ihlal var ama esas çarpıcı olan 90’lardan sonra 2000’ler sürecinde çok karşılaşmadığımız, hayatımızda olmayan bir durumun yeniden hayatımıza girmesidir. Bunun dışındaki ihlaller her zaman vardı. Belki toplumda çok fazla görünürlüğü olmuyordu. 2000’ler itibaren Avrupa Birliği uyum yasaları çerçevesinde önleyici mekanizmalar kurulduğu için daha korunaklı oluyordu, daha erken bir dönemde müdahale ediliyordu. Fakat 15 Temmuz Darbe Girişimi ardından OHAL’le birlikte siyasi irade bir takım hakların askıya alındığı söylemi geliştirdi. Oysa temel haklar hiçbir şekilde askıya alınamaz. İşkence yasağı temel bir yasaktır ve savaş halinde bile bu yasak çiğnenemez. Fakat 15 Temmuz itibariyle servis edilen ilk görüntülerle de işkence yasağının hiçe sayıldığı, yaşam hakkı ihlalinin olağanlaştırılmaya çalışıldığı bir durumla karşı karşıya bırakıldık. Zaten o gece köprünün üzerinde yaşananlar kabul edilebilir bir tablonun dışındaydı.  

-İki tane boğaz kesme iddiası vardı. Dolayısıyla avukatlar ilk aşamada dış muayene bulguları ve otopsi sonrası ön rapor verirler. Bunları iletmişlerdi. Ve gerçekten raporlarda boğazlarının kesildiğini görmüştük. Burada bir linç tablosunun ortaya çıkması inanılır gibi değil ve bunun engellenmeye çalışılmaması da ayrıca bir sorundur. Üstelik devlet yetkilileri tam tersine böyle bir tablonun olağan ve maruz görülmesi gerektiğini iddia ediyordu. Oysaki gencecik Harp Okulu öğrencisi çocuklardı, erlerdi.  

OHAL’le birlikte gözaltı süreleri 30 güne uzatıldı. Bu çok uzun bir süredir. Beş gün avukatla görüşmeye izin verilmediği bir süreçti. Tümüyle iletişimin kaldırıldığı bir süreçle karşı karşıya kaldık. Ve gözaltı sürelerinin uzatılması demek kaçınılmaz şekilde ihmallerin de uzaması demektir. Usul güvencesinin ortadan kaldırılması demektir. Avukata ulaşamadığında alıkonulduğu yerde ne yapıldığı bilme olanağımız yoktur. Yakınlarına haber verme olağanı da yoktur. Dolayısıyla bu insanlara ne olduğunu bilme olanağımız bile olmayabilir. Buradan da kayıplar söz konusu olabilir ve hiçbir şekilde haberdar olamazsınız. Bu dönemde gözaltı süreçlerinde işkencenin önlenmesi amacıyla 24 saatte bir giriş ve çıkış gözaltı muayenesi kurala bağlanmıştı. Bunu ilginç bir şekilde devam ettirdiler. Ama şöyle; gözaltı merkezlerine hekimleri getirerek muayenelerini yaptırdılar. Gözaltı merkezinde hekimin bağımsız olarak muayene edebilmesinin olanağı yok. Orası zaten alıkoyanların mekânıdır ve hekim kendisini baskı altında hissedecektir. Eğer alıkonanların merkezine geliyorsa bunlarla işbirliği içindedir ve asla alıkonulanla güven ilişkisi kurulamayacaktır. Duruşmaları beklerken adliyede birkaç saatlerini geçirdikleri küçük yerlerde gözaltı yapıldı. İnsanlar adliyenin bodrum katındaki nezarethanelerde kapalı, havalandırması olmayan yerde 30 gün boyunca tutuldu. İlk günler hele yarım litrelik pet şişelerde su verildi. O kadar sıcak ve öyle bir ortamda bu su ne işe yarabilir? En temel gereksinimleri ortadan kaldırılmış durumda tutuldular. Sonrasında TBB ve THİV olarak hekimler için bir tutum belgesi yayınladık. Alıkonulma merkezlerinde muayene etik değil, ihlal yapıyorsunuz dedik. 

-Biz bunu sadece doktorlara yönelik yapmadık. Sağlık Bakanlığı’ndan başlayarak sağlık müdürlüklerine, hapishane başhekimliklerine, her yere ilettik. Bu İstanbul’da karşılık buldu. Vatan Caddesi’nde gözaltında tutulanlar için hekim getiriliyordu. Bizim bu girişimimizin hemen ardından Sağlık Müdürlüğü 29 Mayıs Hastanesi’yle anlaştı. 29 Mayıs Hastanesi’nin poliklinik binası gözaltı muayene birimine çevrildi. O dönem yetkililer şöyle bir gerekçe öne sürdü; “Linç girişimleri olabilir, can güvenlikleri yok. Biz onları korumak için çıkarmıyoruz.” Böyle bir şey söz konusu değil, ayrıca inandırıcı da değil. Kaldı ki linç girişimi olacaksa bu insanları kelepçeyle muayeneye neden zorluyorsunuz? Başında neden polis bekliyor? Buna benzer pek çok soru var. Özetle ilk dönem özellikle usul güvenceleri ortadan kaldırılmış oldu. Mücadelelerle insan haklarını geliştiriyorsunuz, usul güvenceleri getiriliyor ve şimdi bunlar gene olabildiğince pervasız bir şekilde harcanıyor ve burada ısrar ediliyor.  

Mesela Ankara’da spor salonu gözaltı birimi olarak kullanıldı. Hala da kullanılmaya devam ediliyor. Orada hekim muayenesi spor salonunun bekleme alanında yapılıyor. Herkesin gözü önünde yapılıyor. Gözaltındakiler sıraya giriyor ve; “Bir şeyin var mı?” diye soruluyor, “Yok” deniliyor. Bu şekilde bir gözaltı muayenesi yapılıyor ve rapor düzenleniyor. Bunların her biri ihlal olarak karşımıza çıkacak. Nasıl ki 80’ler, 90’lar AİHM’de karşımıza ihlal olarak çıktı ve tazminatı vergilerimizle ödemek zorunda kaldıysak, önümüzdeki yıllarda da bu dönemin ihlalleri bu şekilde karşımıza çıkacak ne yazık ki. O yüzden 15 Temmuz Darbe Girişimi ile birlikte ortaya çıkan tablo tamamıyla bir hak ihlalleri tablosudur. Gözaltında kayıplar beni en çok korkutanlardan birisidir, çünkü 90’lar bizim için korkunçtu. Bu dönemin bir farkı var sadece, birkaç kişi canlı olarak çıktı. 90’larda canlı olarak bir daha görülmüyorlardı.  

-Vakfa başvurmuş iki örnek var. Ama daha fazla vardır. Aileler daha çok hukuki destek için İHD’ne başvuruyor. Bize sağlık için görece daha az başvuru oluyor. O nedenle İHD’nin daha fazla bulgusu olabilir. 2016’dan bugüne 28 kişi kayıp. Bu sene kaybolan ve kamuoyunda bilenen kayıp altı kişiden birine ulaştık. Bir de 2018’de kaybolan vardı, ona canlı ulaştık.  

-İşte bu gözaltında kayıp öyküler zaten öyle öyküler. Gözleri bağlı olduğu için nerede tutulduklarını bilmiyorlar. Bazı duyumları oluyor. Örneğin, üst kattan topuklu sesleri duymaları… Sanki yukarısı bir büro, bir ofismiş gibi tanımlıyorlar. Tabi ses yalıtımı tek taraflı mümkün değildir. O yüzden onlar topuklu ayakkabı sesleri duyuyorsa, onlarda aşağıdaki sesleri duyuyordur. Bu nedenle aşağıda gözaltıların yapıldığının bilindiği bir bina ya da resmi veya MİT’in bir binası olabilir. Yahut yukarıda birileri dolaşıyormuş gibi öyle sesler yaratıyor da olabilirler. Çok fazla soru var. Bunların her birinin etkili bir şekilde soruşturulması gerekiyor. Anlatımlara baktığımızda benzer çok fazla öykü var. Dolayısıyla benzer bir yere götürülüyorlar demek ki. Çoğunlukla Ankara’da gerçekleşiyor. Yakın tarihimizden bu yana bu tür yerler işkence için kullanılıyor. Dünyanın pek çok ülkesinde de benzer uygulamalar var. Çoğunlukla resmi bir takım binalarla ilişkili ya da o binaların parçası olabiliyorlar. Bunlar Ziverbey Köşkü gibi eninde sonunda ortaya çıkacaktır. Bunlar insanların çok ciddi kaygılarla yaşamasına, korkak davranmalarına neden oluyor, hak talep etme davranışı bozuluyor. Bu açıdan 15 Temmuz’un en büyük etkisi bütün bu hak arama arayışlarını geriletmesi olmuştur. Cumartesi Anneleri’ne bile 700’üncü hafta itibariyle Galatasaray Meydanı yasaklandı, daracık bir sokakta eskiden binlerce insan gelirken şimdi küçük bir sokağa sığabilecek kadar insanla açıklamamızı yapıyoruz. Türkiye’de OHAL neredeyse Cumhuriyet tarihi boyunca var ve hak ihlalleri yeni değil. Ama mücadelelerle kazanılmış hakların geriletilmesi söz konusu olan.  

-Uzun gözaltı ve işkenceden geçenlerin büyük bir kısmı maalesef tutuklandı. Dolayısıyla onlar cezaevinde olduğu için ulaşıp, muayene edebilme olanağımız yok. Birkaç günlük gözaltından sonra serbest bırakılanlar başvuruyor. Herhangi bir basın açıklaması veya gösteri sırasında gözaltına alınanlar oluyor. Bu kişilerde sıklıkla gördüğümüz kaba dayak. Bununla birlikte ters kelepçe çok yaygın bir uygulama. Ters kelepçe sırasında da yüz üstü yatırıyorlar ve uzun süre yüz üstü yerde bekletme çok yaygın. Ters kelepçeli halde aniden kaldırılış yapılıyor ve bu sanki askı işkencesi gibi etki yapıyor. Omuz ekleminde zedelenmelere yol açıyor. Bu nedenle omuz eklemi hasarlarını sık görüyoruz. Plastik kelepçeyle bunu yapıyorlar ve bundan kaynaklı olarak sinir hasarları da oluyor. El bileğinde yaralanmalar oluyor. Bunun yanı sıra göz yaşartıcı gaz kullanımı nedeniyle göz sinirlerinde hasarlar oluşabiliyor. Yine plastik mermi kullanıma bağlı yaralanmalar olabiliyor. Bunlar bir kısmı. Diğerlerinde Urfa Halfeti’de yapılan gözaltında muayene edilmediler, sanıyorum sonradan gittiler. Avukat görüşmeleri ve bunların raporları var. Ankara’da da mali şube gözaltısıydı sanırım, Ankara Barosu İnsan Hakları Merkezi’nin hazırladığı bir rapor vardı. Bunlarda muayene bulguları yok ama bizim vakıf olarak avukatlara verdiğimiz görüşme teknikleri eğitimleri var. Bu eğitimden geçmiş avukatların yaptıkları görüşmelerde birbirleriyle tutarlı anlatımlar var. Bu anlatımlarda cinsel şiddete uğradıklarını gösteren bulgular var. Tecavüz tehdidi de var. Bunun dışında bir de elektrik işkence uygulandığına dair iddialar var. Bunun ne kadar doğru olduğunu muayene etmediğimiz için bilmiyoruz. Bir de pozisyonel işkence uygulaması var; askı bunlardan bir tanesi.  Uzun süre ayakta bekletme, belli bir pozisyona zorlama, falaka gibi işkenceler var. Bunların her biri bu insanları muayene ettiğimizde ortaya konacak şeylerdir. 

-Çıplak arama gözaltı sırasında da yapıyor. Pek çok cezaevinde çıplak arama uygulaması olduğunu bize avukatlar aktarıyor. Bir kere normalde 200 bin civarında olan cezaevi kapasitesi şu an itibariyle 260 bini aşmış durumda. 60 binlik bir fazla var. Bunları nereye koyacaksınız? İster istemez ya ranzalar sıkıştırılarak sığdırılmaya çalışıyor ya da nöbetleşe yatıyorlar. Bu dönemde özellikle Gülenci olmakla suçlanan kadınların çok sayıda çocukları var. Bunlar gebelikleri sırasında gözaltı yaşadılar, doğumhane kapısından alınıp cezaevine konuldular… Dolayısıyla hiç olmadığı kadar çok 800’ü aşan bir bebek sayısı var. Cezaevleri bebekler için uygun koşullar değildir. İnanılmaz zor koşullardır. Bir kantin var, burada bulanabilecekler sınırlı. Bebeğin bakımı için gereksinimlerin karşılanması olanaksız hale geliyor. Yazın çok sıcak, kışın ısınması çok zor olan yerler. Bebeklerin vücut sıcaklığı hızla düşer ve buna bağlı sağlık sorunları yaşarlar. Bu nedenle onlar için çok zor bir koşul. Bizim infaz kanunumuzda gebelik ve doğum sonrası için sınırlamalar var. Ama bunlar bu kadınlarla ilgili hiçe sayılıyor. 

İnfaz koruma memurlarıyla ilgili de şöyle bir iddia var; bir kısmı eğer mahpuslara iyi davranırlarsa F...’cü diye ihbar ederiz deniyor, bu nedenle kötü davranmak zorunda olduklarını belirtiyorlar. Bu 15 Temmuz sonrası ortaya atılan iddialardan biriydi. Bunun dışında sayımda kötü davranma var. Hücrelerin, koğuşların aramalarıyla insanları taciz etme, ortalığı dağıtma, eşyalarına zarar verme iddialar arasında.