Gıda fiyatları ucuzlayacak, faturalar düşecek, işsizlik duracak mı? Fed eski ekonomisti, Dünya gazetesi yazarı Erkin Şahinöz ile dken.com.tr'den Minez Bayülgen konuştu.

IMF ya da yurt dışından bir kaynak gelmezse en az üç yıl yaşarız. Üzerine bir de global kriz eklenirse olur size dört yıl. 

Şu an yaşadığımız 2018-2019 krizi geçmişte Türkiye’nin alıştığı krizlerden değil. Bu ev yapımı reel sektör krizi. 

Şöyle… Son bir yılda Türkiye’de iki şok bir anda yaşandı: Faiz ve kur şoku. Firmalarımız kısa vadeli finansmanla uzun vadeli yatırıma girdi. Faizler artınca da çuvalladılar. 

Firmalarımız bir de dövizle borçlanıp TL cinsinden getiri sağlayan varlıklara yatırım yaptılar. Döviz artışı karşısında finansmanlar altüst oldu. Yani hem faiz şoku hem kur şoku Türkiye’deki reel sektörü iş yapamaz hale getirdi.

Tabii ki hayır. Dolar 5.40’a gelince “Püskürttük” diyorlar. En son açıklanan 2017 tarihli İSO 500 verilerine göre Türkiye’nin en büyük 500 kuruluşu koskoca bir yıl içinde sadece 93 milyar TL kar edebilmiş. Bir yılda yazılan kambiyo zararıysa 360 milyar. Yani üç buçuk yılın karı gitti. 

Dolar kurunu etkileyen iki tane önemli aktör var. Biri vatandaş. Vatandaşın şu an bankalarda 89 milyar dolar büyüklüğünde döviz mevduatı var. Kurun düşebilmesi için vatandaşın bu dövizi bozması lazım. Ancak güven bunalımı yaşadığından bozmuyor. 

Soğuk para ve sıcak para getiren yabancı yatırımcılar. Soğuk para getiren örneğin fabrika kuran bu yatırımcı grubundan çok düşük miktarda para girişi var. Öyle ki, bu rakamlar Türkiye’nin alıştığı rakamlar değil. İkinci grup yatırımcıysa kur üzerinde daha etkili. Onlara da Londra yatırımcısı diyoruz. Ancak Türkiye ucuz olmasına rağmen gelmiyorlar. CDS göstergesi anlatıyor. Dolayısıyla kur düşmüyor, artıyor.

Yabancı nezdinde Türkiye’nin risk düzeyini gösterir. 300’ün üstündeyseniz riskli ve kötü bir görünümüz vardır, size gelmez ve yatırım yapmazlar. Papaz geriliminden sonra ABD ile işler düzelmesine rağmen Türkiye’nin bu göstergesi 360’larda.

İhtiyacımız olan şey faiz artışı değil, güven. Artırdık da ne oldu zaten? Ülkeye sıcak para çekemiyoruz. Bakın Türkiye böylesine derin, iki cepheli bir sosyolojik yarılmayı daha önce yaşamadı. Oysa ekonomi doğru düzgün bir sosyolojik yapı, hukuk ister.

‘Doların 5.15’in altına inmesi olası değil’

IMF’nin de bizlerin de yaptığı çalışmalar dolar kurunun aşağı yukarı 5.75- 5.80’lerde olması gerektiğine işaret ediyor. Türkiye çok uzun bir süre dolar kurunu olması gerekenin altında tuttu. 

Yabancı ve yerlideki bu güven bunalımı devam ettiği müddetçe döviz kurundaki artış devam eder. Kurun kolay kolay 5.15’in altına mümkün değil. 

‘Türkiye çok tehlikeli bir nakit krizi yaşıyor’

Çalışanlarını işten çıkaracaklar. Türkiye daha işsizliği yaşamadı. Yavaş yavaş oluyor. Bakın, Türkiye nakit krizi yaşıyor ve bu da krizlerin en tehlikelisi. Nakde erişemeyen çok sağlam ve sağlıklı firmalar bile devrilir.

Baktılar masaya vuracak halleri yok konkordatoya gittiler, 23 ay kadar nefes aldılar. Büyük olanlar da bankalara gitti “Ben ödeyemiyorum arkadaş ve biliyorsun ki kralım. Ben ödeyemezsem senin de canın yanar. Bu borcu öteleyeceksin” dediler.

Reel sektörde başlayan kriz şu an bir hane halkına, bir de bankacılığa dokunmaya başladı. 

‘Siyasi otorite panik içinde akıl almaz önlemler alıyor’

Bankalarda tahsilat sorunu var. Hazine, bankalara destek olmaya çalışıyor. Yani kriz kamuya sıçramaya başladı. Bakın seçime üç ay kala kamu bankaları yürür, kredi açardı… Onlar bile açamıyor çünkü sermaye yeterliliğiyle ilgili sorunları var. İşte bu yüzden siyasi otorite büyük bir panikle akıl almaz önlemler almaya çalışıyor.

Londra yatırımcısının asabı bozuluyor. 

Ucuzluk, bir malı almak için yeterli değil. Evet borsamız şu an kelepir ve düşük fiyattan şirket satın almanın tam zamanı. Ancak toplumun yarısı kelle koltukta gezerken hangi yabancı yatırımcı “Türkiye çok ucuzmuş, geleyim” der. 

‘IMF ile anlaşmazsak tarihi kriz kapıda’

Adalet ve hukuk bağının kopmadığı bir ekosistem oluşmadan gelmez. Bu yüzden de IMF olmadan bir kaynak gelmiyor buraya. 

Ben ciddi bir IMF karşıtıyım. Ancak çok çaresiziz çünkü kaynak sorunumuz var. IMF ile anlaşmazsak Türkiye, tarihinin en nadir krizlerinden birini yaşar. Hele bir de üzerine küresel kriz ekleyin çünkü bu konuda pek çok emare var. 

FED fren yapıyor yani faiz artırıyordu ancak aralıkta sert bir dönüş yaptı ve karar değiştirdi çünkü kokuyu aldı. 2019’da FED’den faiz artırımı beklenmiyor. Bu kurumu küçümsememek lazım. 200’e yakın, her biri ayrı bir alanda inanılmaz derinlemesine çalışan bir kurum. Dolayısıyla FED durduysa “Küresel kriz mi geliyor” diye endişelenmeliyiz.

Bugün Türkiye’deki tüm bankalarda mevduatların yarısı dövizde. Vatandaş, TL’nin mevduat faizi yüzde 23 iken yüzde üç faiz almaya razı olduğu dolar mevduatına gidiyor. Vatandaşın kendi ekonomisine güveni yok.

Türkiye’yi zorlayan bir operasyon olur. Savaş ekonomisine dönersiniz. Zaten kendi evinizde, reel sektörünüzde, bankacılığınızda kaynak sorunu var. Bu durum kur üzerinden baskı yaratır.

Hayır. Siyasi otorite vatandaşa durmadan “Dövizini boz, ekonomiye katkı sağla, kur düşsün” dedi. Döndü AVM’lere, “Bundan böyle dövizle sözleşme yok” dedi. “Bir yandan dövizden vazgeç, bir yandan da benimle sözleşme yap” diyorsunuz. Çok tehlikeli bir uygulamaydı. Allah'tan vatandaş rağbet etmedi. 

İktidar çok ciddi panik yaşıyor. Yabancı yatırımcı ısrarla “İstanbul ve Ankara gibi büyük şehirlerde değişim olur mu” diye soruyor. İktidar da bunu biliyor, haliyle çok telaşlılar.

Bakın ekonomi çok hassastır. Büyük şehirlerde seçmen ekonomi kötüyse, ideolojisini ve siyasi tercihlerini bir kenara koyar. Sandıkta ekonomi oylanır. Zaten siyasi otorite bunun farkında olmasıydı böylesine panik halde ‘önlem’ almazdı. 

Yunanistan’ı hatırlayın. Sırf bu hadiseden dolayı çok ciddi sermaye çıkışı yaşandı. Türkiye bunu yaşarsa bütün kazanımlarını tek tek geri verir. 

Mecburen 50 yerden çapraz doğrulama yapıyoruz. Türkiye’de veri namusu kalmadı. Derecelendirme kuruluşlarının verdiği notlardan aslında her şey ortada. Türkiye’nin notu şu an 1990’lardaki kredi notuyla paralel. 

-Üç beş aya kalmaz işsizlik ordusu ciddi şekilde kalabalıklaşacak. Şu an firmaların toplu işten çıkarma yapamamasına bakmayın siz…

2008-2009 krizinde birkaç büyük firma toplu çıkarma yaptığında iktidardan büyük tepki görmüştü. Bugün dikkat çekmeden, her cuma 10-15 kişilik az miktarda çıkarımlar yapıyorlar.

Bu daha unutulmaz olacak. 2001 krizini mumla arayacağız. Bu seferki kriz reel sektörden geliyor. Ağır ağır her yere sirayet ederek ilerliyor. IMF’ye gitsek bile onların şartlarını kabul etme ihtimalimiz düşük.

24 Haziran’a kadarki tüm seçimlerde piyasalarda iyileşme yaşanmıştı. Londra yatırımcısı siyasi otoritenin seçimde güç kazanmasını olumlu karşılamıştı. Ama artık bu değişti. 

Her iki turu da cumhur ittifakının almasını yabancı yatırımcı pozitif karşılamadı. Kur düşmedi, borsa yükselmedi. Durum yine böyle. Yani Londra yatırımcısı yerel seçimden sonra “Tamam seçim bitti, bir sonrakine dört yıl var. Oh” demiyor.

Hayır, düşmeyecek. Bir kere gıda fiyatları yüksek talepten dolayı artmıyor. Yani geçen yıla göre hepimiz daha fazla elma, domates tüketmeye başlamadık. 

Yanlış tarım politikaları: Yeminiz, tohumunuz, gübreniz, mazotunuz ilacınız hepsi ithal. Dolayısıyla kur yukarı gittikçe girdi maliyetleri artıyor. Türkiye’de tarımda ölçek sorunu var. 

Küçük küçük çok sayıda üretici, çiftçi malını zor şartlarda üretip satmaya çalışıyor. Oysa Türkiye’de yeteri kadar soğuk hava zincir deposu yok. Lisanslı depoculuk yok. Bunlar yokken soğanları depoda suçüstü yakalayarak, zabıtalarla enflasyonu düşürmek mümkün değil.

Evet. Dünyada gıda fiyatları Mersin’e, Türkiye’deyse tersine gidiyor. Türkiye’de tarımın ekonomi içindeki payı her yıl giderek küçülüyor. 

Mümkün değil. Bununla ilgili birkaç ay önce piyasada dedikodu çıktı. Vatandaşın bankalarda 89 milyar dolar döviz mevduatı var. Devlet ister bunu gönüllü olarak sorar ve “Dövizini sat, destek ol” der. Ancak satmazsan, sana zorla sattıramaz. 

Vatandaşın dövizini zorla TL’ye döndürürseniz o zaman o da gider bankadaki parasının tamamını çeker. Bu durumda bankacılık sistemini kapatırız. Ezcümle böyle bir şey asla olmaz. Vatandaş lütfen parasını bankada tutsun.