‘Lüzum görüldüğü üzere’ ülke genelinde binlercesinin yeri değiştirildi. Peki, onlar bu süreçten nasıl etkilendi, tasfiye sonrasında teşkilat içinde son durum ne? Organize'den P5’e göre kaçakçılık birimlerinde daha önceden çalışmış ve haklarında soruşturma yapılmış, kaçakçılık birimlerinde çalışamayacağı tescillenmiş bazı personel de bu birimlere geri alındı

İstanbul’da 17 Aralık’ta yapılan ve Türkiye’yi sarsan yolsuzluk ve rüşvet operasyonunun ardından binlerce polisin yeri değiştirildi. Emniyet Teşkilatı’nda Türkiye genelinde başlatılan görevden almalar hâlâ devam ediyor. Zaman Gazetesi'nin haberine göre, operasyon henüz ikinci ayını doldurmamışken yurt genelinde 6 bini aşkın polis aktif görevden pasif görevlere kaydırıldı. Özellikle Terör, İstihbarat, Organize, Mali ve Kaçakçılık Suçlarla Mücadele şube müdürlüklerinde çalışan, branşında uzman binlerce tecrübeli polisin yerlerine ise liyakatsiz kişilerin tayin edildiği iddia ediliyor. Emniyet’teki bu kıyım daha ne kadar sürer bilinmez ama gelişigüzel yapılan tasfiyelerin kısa vadede görev yeri değiştirilen polisler ve aileleri, uzun vadede ise teşkilat ve toplum üzerinde ciddi hasarlara neden olacağı aşikâr. Dünün kahramanları bugünün örgüt üyesi, organize, terör ve istihbarat gibi birimlerden sürülen 10 polis ve aileleriyle görüştü. Bu süreçten nasıl etkilendiklerini, psikolojilerinin ne durumda olduğunu konuşuldu.

18 yıllık memur P1, Ankara Organize Suçlarla Mücadele Müdürlüğü’nde çalışır ve operasyonun Ankara ayağını takip eden birim içindedir. Bu yüzden yerinin değiştirilmesi deyim yerindeyse Allah’ın emridir. Organize’deki sekiz yıllık tecrübesi sonrası onun da sonu farksız olur. P1 şu anda yalnızca nöbet tutuyor. Bütün gün boş boş oturduğunu söylüyor. P1’nin verdiği bilgiler, sürece ilişkin tespit ve açıklamaları bir hayli çarpıcı: “Devletin imkânlarıyla yıllarca bir sürü kursa tâbi tutulduk. Aldığımız eğitimler, devletin bizim için harcadığı para ve onca yıllık tecrübemiz heba oldu. Ancak burada asıl tehlike, yerimize atanan kişilerle ilgili. Çoğu sıradan memur. Ayrılmadan önce 3-5 gün birlikte çalışma imkânı bulduk. Kesinlikle Organize’de çalışacak liyakate sahip değiller. Mesleki refleksleri de yok. Oysa bu birimde çalışacak memurun en az bir yıllık tecrübesi olmalı. Kaçakçılık birimlerinde branş diye bir mesele var. Emniyet Genel Müdürlüğü’nün personel için yayınladığı bir yönerge söz konusu. Buna göre branşlı personelin branş aldığı birimde çalıştırılması zorunludur. Biz branşlı personeliz. Yani kaçakçılığa atandığımızda 3-5 ay içinde yeterli performansı gösterirsek bize kurs verilir, bu kursu başarıyla bitirirsek karşılığında branş alırız ve artık başka birimlerde görevlendirilmeyiz. Bu nedenle bizim genel hizmet kadrosuna atanmamız bu yönergeye göre yapılamaz. Zaten bizim direkt atamamız olmadı, geçici görevle atama yaptılar. Kadromuz yine Kaçakçılık’ta gösteriliyor ama geçici görevle karakollara atandık. Geçici görevle atamanın şartı ise ihtiyaç duyulan birime gönderilecek personelin çalıştığı yerde herhangi bir aksaklığa meydan vermemek şartıyla görevlendirme yapılması. Türkiye’deki bütün Kaçakçılık şubeleri için söyleyeyim elimizde süre gelen işlerimiz vardı ama tayinimiz çıkana kadar bir ay çalışamadık. Bizlere hiçbir evrak tanzim edilmedi. Yerimize gelen arkadaşların işi öğrenip çalışmaya başlaması da en az bir seneyi bulur. Bu demek oluyor ki Türkiye’de kaçakçılık şubeleri en az bir sene iptal oldu. Bir de 35 yaş şartı var. Buna göre 35 yaşından gün almamış personeller Kaçakçılık birimlerine geçebilir. Yerimize geçenlerin birçoğu emekliliği gelmiş arkadaşlar.” P1, taltiflerin yalnızca cemaate mensup memurlara dağıtıldığı konusuna da açıklık getiriyor: “Eğer öyle bir iddia varsa Emniyet’in tamamı cemaatçi demektir. Zira taltifin şartları, yönetmeliği var. Kimse kafasına göre dağıtamaz. Önce şunu açıklayayım. Taltifi sıradan polislere verilmez. Yani hırsızı yakaladı diye polis ödüllendirilmez. Çünkü hırsızı yakalamak zaten polisin asli görevidir. Taltifler sadece planlı, projeli, örgütlü dosyalarla ilgili yapılan çalışmalarda gösterilen başarı, beceri ve performansa göre verilir. Örgütlü suçlara yönelik bu çalışmalar uzun sürer (en az bir sene). Kısaca normal bir polisin harcayacağından çok daha fazla emek ve zaman gerektirir. Peki, bu süreç nasıl işler? Taltif dosyalarını çalışmayı yapan şube müdürlüğü hazırlar, il emniyet müdürüne gönderir, il emniyet müdürü de bütün yardımcılarıyla birlikte dosyaları inceler. Bunlara taltif verilsin veya verilmesin diye dosyaları eler. Elde kalan dosyalar da genel müdürlüğe gönderilir. Genel müdürlükte ikinci bir elemeye tâbi tutulur. Bunu da daire başkanları, genel müdür ve yardımcıları yapar. Yani taltif sadece şubeler tarafından verilemez.”

Operasyon öncesi KOM (Kaçaklık ve Organize Suçlarla Mücadele) Şube’de görev yapan P2, önce ilçe emniyete gönderilir, bir hafta sonra karakola, oradan da devriye ekiplerine verilir. Üç haftada üç kez görev yeri değiştirilen P2, henüz birkaç aylık evli. Görev yeri bu kadar kısa sürede üç kez değişince çalışma sistemi de altüst olur. Doktor olan eşiyle nöbet saatleri bir türlü denk gelmeyince aynı evde birbirlerini zor görür hale gelirler. Stres ve motivasyonsuzluk karı koca arasında ciddi tartışmalara neden olur. Yaşadıklarını şu şekilde anlatıyor: “Operasyondan bîhaberdik ama hiçbir gerekçe gösterilmeden görevimizden olduk. İstanbul’da yapılan atamalarda bir ölçü yok. Yerinin değişmesi için eski olması yeterli. KOM şubenin yüzde 99’u değiştirildi. Her gün ‘Bugün acaba nereye gönderileceğim?’ psikolojisiyle işe gidiyorum. Önümü göremez haldeyim. Ne evde ne işte huzurum var. Her yer dar geliyor. Bu böyle gitmez, hukuken hakkımı arayayım dedim. Bunu yapanların doğuya sürüldüğünü duyunca vazgeçtim.”

“Neredeyse suç işlediğime kendim bile inanacağım.” Organize Şube’den P3’nin ağzından dökülen cümlelerden yalnızca bu bile içinde bulunduğu psikolojik durumu özetlemeye yetiyor. Devamını kendinden dinleyelim: “Ankara Organize 140 kişiydi. 100’ümüzün tayini çıktı. Geriye kalan 40 kişi samimi arkadaşlarımızdı. Şimdi hiçbiri ne arıyor ne soruyor. Biz aradığımızda ise telefonlarımızın dinlendiğini düşündükleri için açmıyorlar. Şu anki mesai arkadaşlarım da mecbur kalmadıkça ‘paralelci’ olarak algılanmamak için asla yanımıza gelmiyor, konuşmuyorlar. Bir konu hakkında görüş beyan etmeye görelim. Hemen siz zaten paralelcisiniz diyorlar. Bu baskı ve stres ile işimi nasıl yapabilirim? Devlet nerede görev verirse orada işimizi yaparız. Ancak arkadaşlarımızın bu tarz tavırları yeni görev yerlerimize adapte olmamızı zorlaştırıyor. En kötüsü de eşim, annem ve babamın bile ara sıra ‘Gerçekten bir şey yapmadın değil mi?’ diye sorması. Bu durum boynumu inanılmaz derecede büküyor. Biz işimizi yaptık, rüşvetçileri, yolsuzluk yapanları yakaladık ama vatan haini, yaramaz adam, örgüt üyesi olarak yaftalandık. ‘Devleti zor durumda bıraktınız.’ diyorlar. Kanunlar devleti zor bırakır mı bırakmaz mı’ya göre uygulanmaz ki... Ortada bir suç varsa kanun devreye girer, polis işini yapar.

Terör Şube’deyken yeri değiştirilen P4’nin paylaştığı bilgiler teşkilattaki kıyımın ne denli vahim sonuçlar doğurduğunu ortaya koyuyor: “Değişik sebeplerle birbirleri arasında problem yaşayanlar ya da kişisel husumeti olan polisler asılsız ihbarlar yapmak suretiyle birbirlerini cemaatçi, tarikatçı, Menzilci, şucu bucu diye damgalayabiliyor. Tasfiyelerden sonra teşkilatta hizipçilik arttı. Çocuğuna odasında Kur’an öğreten müdürü ‘bu da cemaatçi’ diye şikâyet edip görevinden ettiler. Özel kalemi, hatta çaycısı bile değiştirildi. İşin ironik tarafı müdür cemaatçi değil Milli Görüş’çüydü. Darbe dönemlerinde birbirlerine kuşkuyla bakan insanlar gibi bir durum söz konusu.”

Organize’den P5’in iddiaları yenilir yutulur gibi değil. P5’e göre kaçakçılık birimlerinde daha önceden çalışmış ve haklarında soruşturma yapılmış, kaçakçılık birimlerinde çalışamayacağı tescillenmiş bazı personel de bu birimlere geri alındı. P5 bir de isim veriyor: “Örneğin E.A.’nın iki kez örgüte üye olmak ve yardım etmekten hakkında işlem yapılmış, Organize Suçlar’da hakkında açılmış iki tane örgüt davası ve disiplin soruşturması var. Bu personeli Ankara’da Mali Suçlar’a geri aldılar. İstanbul’da da hakkında çocuk tacizinden dosyası bulunan kişi göreve geri alındı.” İddiaya göre yetişmiş eleman azlığı bu tür sorunlu isimlerin de atanmasını kaçınılmaz kılıyor.

“Sabah Gazetesi’nde Emniyet’in paralel evleri, ofisleri diye manşetten bir haber yayımlandı. Sanki bu polisler bağımsız ev tutmuş, orada Emniyet’ten, devletten gizli işler yürütüyormuş gibi lanse edildi. Bu tamamen yalan. Ankara’da bizim hayalet dediğimiz ekiplerimiz var. Bu ekipler tanınmamak, deşifre olmamak için emniyete gelip gitmez. Çalışmaları amacıyla Kaçakçılık Daire Başkanlığı tarafından Çankaya’da ev tutuldu ve bizzat kirası devlet tarafından ödeniyor. Hayalet ekiplerimiz de bu evin bir odasını ekip olarak kullanıyor. Yani tamamen yasal bir ofis ve bütün kaçakçılık şubelerinin kullandığı bir tekniktir. Ama basında paralel ev, ofis şeklinde yer aldı. Emniyet bunu yalanlamadı. Emniyet, medyanın insanları manipüle etmesine izin veriyor ve maalesef insanlar bu haberlere inanıyor.”

15 yıldır Narkotik Şube’de görev yapan ve cemaat ile herhangi bir bağı bulunmadığını dile getiren P7 de binlerce meslektaşı gibi ‘lüzum görüldüğü üzere’ tayin edilir ve Koruma Şube’de geri hizmete alınır. P7 yeni yerinde karşılaştığı ağır olayları şu şekilde özetliyor: “Cemaat ile herhangi bir bağlantım yok. Ancak yerim değiştirildiği için ben de cemaatçi olarak yaftalanan arkadaşlar gibi işyerinde kötü muamelelere maruz kalıyorum. Örneğin mesai arkadaşlarım yanımda Fethullah Gülen ile ilgili çok ağır ithamlarda bulunup nasıl tepki vereceğimi ölçmeye çalışıyor. Geçenlerde “Burada gerekirse rüşvet alınır. Sen de yavaş yavaş alışırsın. Bunun geçmişte aldığınız taltiflerden ne farkı var?” diyerek dalga geçtiler. Onca yıldan sonra bu tarz tavırlar çok ağrıma gidiyor. Eski görev yerimde çok sevdiğim saydığım amirlerim vardı. ‘Paralelci’ olarak yaftalandığımız için benim yüzümden onlara da zarar gelir, görevlerinden edilirler diye ziyaretlerine gidemiyorum. Aramaya bile çekiniyorum. Bizde komiser yardımcısı dahi amire, ‘ben şu memurla çalışmak istemiyorum’ dese, o memur ağzıyla kuş tutsa gönderilir. Kendi adıma 20 yıllık memurum, bir kere bile böyle bir olay yaşamadım. Sicillerimiz incelensin, yüzde doksanımızın en ufak bir disiplin soruşturması dahi yoktur. Yaş haddine 10 yıl olmasına rağmen mayısta maaşsız emekliliğim doluyor. Aynı baskılar devam ederse istemediğim halde emekli olacağım. Görevden almaların fişlemelere göre yapıldığı bariz ama sadece cemaate mensup olduklarını düşündükleri kişileri görevden alsalar çok dikkat çekecekti. Bu yüzden benim gibi alakasız kişileri de yaktılar.”

“Hukuki yollara başvurduk ama davanın sonlanması aylar sürecek. Ayrıca kazansak bile geri döndüğümüzde bizi şubede çalıştırmayacaklar. Bu durum sadece bu olaya mahsus değil. Emniyet Teşkilatı’nın her zaman yüz karasıdır. Çünkü idarenin iş ve işlemlerine dava açmak, idareye karşı çıkmak, ihanet etmek, teşkilatta emri sorgulamak gibi anlaşılıyor ve kara listeye alınıyorsunuz. Atama, terfi, yer değiştirmelerde mutlaka karşınıza çıkıyor. Yaşanacak süreci peşinen söyleyeyim. Davayı kazanıp şubelerimize geri gideceğiz ve 3-5 gün içinde müdür bey, ‘Bu personel uyumlu çalışmıyor, emre itaat etmiyor.’ diyerek hakkımızda rapor tutacak. Onun sözü delil kabul edilecek, kınama ve uyarma cezası verecekler bize. Bunlar re’sen verilen cezalar olduğu için yargıya taşınamayacak. Tekrar tayinimiz yapılacak. Bu sefer büyük ihtimalle çok daha kötü bir yere gönderileceğiz. Psikolojik bir yıldırma söz konusu olacak ama yine de bu bir hak arayışıdır. Ne olursa olsun hakkımızı arayacağız.”

“Başbakan’ın çok başarılı biri olduğunu düşünürdüm. Hâlâ da aynı fikirdeyim. Geçmişe bakarsak ülke adına güzel işler yaptı ama bu süreçte bir memur olarak beni müthiş hayal kırıklığına uğrattı. Bir Başbakan neye istinaden bu kadar yalan söyler, nasıl bu kadar küçülür? Bizi toplum nezdinde itibarsızlaştıran iftiraları karşısında şaşkına uğradım. Operasyonun, zamanlamasının manidar olduğunu söylüyor. Neyi manidar? Organize suçlarda en az üç kişinin suç işlemek için bir araya gelmesi ve bu suçun süreklilik arz etmesi gerekiyor. Dolayısıyla adam bir kere suç işlediğinde yakalayamazsın, yakalarsan örgütlü suç olmaz. Türkiye’de yapılan bütün örgütlü suç soruşturmalarına bakın bir, seneden önce hiçbir operasyon yapılmamıştır. Çünkü suçun sürekliliğini ispat etmeniz lazım ki, bu olay örgütlü olmuş olsun. Toplum, medyanın yalan haberleriyle manipüle ediliyor.  Emniyet’ten bir yetkili çıkıp da bu tartışmaları sonlandıracak gerekli açıklamayı yapmıyor, örgütlü suçların sürekliliği olması lazım demiyor. 14 ay örgütlü suçlar için çok kısa bir süre. Diğer dosyaları takip edin iki sene, üç sene izlenenler var. Farz edelim ki bu operasyon yapılmadı, seçimden sonraya bırakıldı. Önümüzdeki sene cumhurbaşkanlığı ve genel  seçim var. Dolayısıyla bu operasyon hangi tarihte yapılırsa yapılsın zamanlama manidar olacaktı.”

“İstihbarat ve terör gibi hassas dairelerin kısa süre içinde değiştirilmesi, ülke asayişini çok olumsuz etkileyecek. Zira bu birimde çalışanların örgütler içinde samimi oldukları muhbirleri vardı. Bu muhbirler sayesinde önemli istihbarat toplanıyor, operasyonlar düzenleniyordu. Bu kişilerin yerlerinin değiştirilmesiyle hem kurumsal hafıza yok oldu hem de tecrübe. Bu değiştirilen şubelerde devam eden bir sürü operasyon mevcuttu. Terör, uyuşturucu, mafya, çete ve hırsızlık gibi suçlarla ilgili birçok çalışma bu tayinlerle sekteye uğramış oldu. Bu da haliyle asayişin bozulmasına, sokakların güvensiz olmasına etki edecek. Zararını millet çekecek. İstanbul başta olmak üzere diğer büyük şehirlerde yakın zamanda kamuoyunu etkileyecek çapta terör ve asayiş olaylarının olması, son senelerde sıfırlanan faili meçhul olayların tekrar artması ihtimali yüksek. Toplumsal olayları yönetmek için tecrübe lazım. Bu tecrübesizlik birçok olayda yanlışlar yapılmasına, belki de olayların çığrından çıkmasına sebep olabilir.”

S.T. 39 yaşında emekli emniyet müdürü bir baba. Oğlu da 17 Aralık öncesi İstihbarat’ın onlarca takdirnamesi, üstün başarı belgesi bulunan gözbebeği şube müdürlerinden biri. O da binlercesi gibi hiçbir gerekçe gösterilmeden pasif göreve çekilir. Oğlunun onca başarısından sonra pasif pozisyona çekilmesi babayı derinden etkiler. Son seçimlerde AK Parti’den milletvekili aday adayı olan S.T., oğlunun psikolojisini altüst eden bu partiye bir daha asla oy vermeyeceğini söylüyor ve konuyla ilgili duygularını şöyle ifade ediyor: “39 sene teşkilata hizmet etmiş biri olarak söyleyeyim. Cumhuriyet tarihinde komünist zihniyetin hâkim olduğu dönemler de dâhil Emniyet’te bu denli büyük bir kıyım yapılmadı. Hırsızlıkların üzerini örtmek için hem emniyet yakıldı hem de sivil masum insanların geleceği ateşe atıldı.”

Bir diğer polis babası T.Y. 66 yaşında bir çiftçi. Yıllarca elinde avucunda ne varsa oğlunun eğitimine harcamış. Oğlu da ailesini utandırmamış, akademiden dereceyle mezun olmuş. Operasyon öncesi KOM Şube’de emniyet müdürü olan oğlu şimdi karakolda çalışıyor. Bu olay yaşandığından beri ne eşinin ne kendisinin gözüne uyku girmediğini ve ailesinin bu süreçten çok olumsuz etkilendiğini anlatıyor: “Oğluma örgüt üyesi diyorlar. Vatanına hizmet etmekten öte ne yapmış? Başbakan’ımızın sözleri bıçak gibi batıyor kalbime. ‘Konu komşu, oğlun da mı örgüt üyesi, devleti mi yıkmaya çalışmış’ diyor. Bunları duymamak için evden çıkamaz hale geldim. Üç torunum var. Okul arkadaşları paralelci diye dalga geçiyor. Hepimizin hayatı altüst oldu.”

Polis Akademisi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Halil İbrahim Bahar:Kanunların kendilerine verdiği yetkiye dayanarak operasyon yapan polisleri görevden almak, kanunları askıya almak demektir. Bu şekilde yolsuzlukların üzerinin örtülmesi, polisleri etkisizleştirmektedir. Seyir halindeki bir uçağın pilotunun görevinden alınarak, yerine deneyimsiz bir pilotun verilmesinin doğuracağı olumsuz sonuçlar neyse, alanında uzman ve işini sağlam yapan polislerin görevlerinden alınarak yerlerine deneyimsiz polislerin getirilmesinin doğuracağı olumsuz sonuçlar da odur. 6 binden fazla polisin görevlerinden alınması, onların farklı şekillerde yaftalanmasının bireysel sonuçlarından çok Türkiye’nin güvenliğine ve uluslararası saygınlığa darbe vuracağı açıktır. Teşkilatın toplum yerine iktidara hesap veren bir yapıya dönüşmesi, polisi toplumun değil, iktidarın polisi yapar. Bu da polisin tarafsızlık ilkesini ortadan kaldırır. Hukuk devletinin temel esası olan herkesin kanunlar önünde eşit olduğu ilkesinden söz edemeyiz. Polislik mesleğinin profesyonellikten uzaklaştırılıp, polisin iktidarın bir maşası haline getirilmesi, polislik mesleğine olan ilgiyi de azaltır. Polisliğin vasıfsızlaştırılmasından en çok suçlular fayda görür. Emniyetteki bu itibar kaybının düzeltilmesi için polisin hesap verebilirliği yeniden düzenlenmelidir.

Avukat Cüneyt Toraman: ‘İdarenin bütün eylem ve işlemlerinin yargı denetimine tabi olması’ (AY.125.mad.), idarenin her işlem ve eyleminin, haklı ve makul sebebinin olmasını gerektirmektedir. İdare, herhangi bir personeli için idari tasarrufta bulunurken, bu tasarrufunun ‘gerekçesini’ bildirmek zorundadır. Yani ‘Lüzum görüldüğü üzere’ gerekçesiyle görevden almalar yeterli bir gerekçe değildir. Kamu görevlisi hakkında tesis edilen işlem açıklanan gerekçeye uygun değil ise yargı yoluna başvurabilmelidir ama gerekçe belirtilmediği için yürürlükteki mevzuat ile kamu hizmetlerinin kesintisiz ve etkin bir şekilde yürütülebilmesi için idareye oldukça geniş bir ‘takdir yetkisi’ verilmiştir. Ancak bu yetki, işlemin amaca uygunluğuyla sınırlıdır. İdare, makul ve haklı bir gerekçe belirtmediği takdirde, işlemin iptal edilme ihtimali oldukça yüksektir.

Polisi Koruma Platformu:Görev yeri değiştirilen memurların aile düzeni bozuldu, çocuğu okuyan memurlar büyük sıkıntı içinde. Bununla birlikte sosyal düzen de bozuluyor. Aile içinde tartışmalar yaşanıyor. İşte asıl psikolojik sorunlara sebep olan bu düzenlerin bozulması intiharlara kapı aralıyor. Bilindiği üzere 2013 yılında intihar eden polis sayısı 52, bu bir dünya rekorudur. 2014 yılı başında iki meslektaşımız intihar etti, bunlardan biri ne yazık ki eşini vurarak ölümüne sebep oldu. İntihar sebepleri olarak birçok madde sıralanabilir ama ilk sıralarda bu yer değiştirme ve kurum içindeki mobbinglerdir. Buna rağmen Emniyet Teşkilatı’nda hiçbir memur psikolojik destek almaz, alsa da gizli saklı alır. Bilir ki psikolojik destek aldığı öğrenilirse özellikle amirleri tarafında deli muamelesi görmeye başlayacaktır. Ardından psikolojik teste tâbi tutulup pasif göreve çekilecek ve belki de silahı elinden alınacaktır. Zaten EGM’nin psikolog kadrosu oldukça az, onlar da bürolarında sinek avlıyor. Çünkü memurlar kurum psikologlarına başvurmaya çekiniyor. Psikoloğa anlattıklarını, ertesi gün amirinden dinliyor.

Psikolojik Danışman Hasan Ali Göncü: Mesleki geleceğini tehdit altında hisseden, kariyeri açısından hiçbir beklentisi kalmayan bu insanların çalışma motivasyonu ve performansları çok fazla düşecektir. Yeni görev yerlerinde arkadaşları tarafından uygulanan mobbing uzun vadede onları tükenmişlik sendromuna itebilir. Mesleki yaşamlarındaki bu ani ve travmatik süreç onları depresif ve daha kızgın yapabilir. Bu durum yalnızca polislerde değil, ailelerde de travmatik bir değişim oluşturabilir. Çocukların okul yaşamı olumsuz etkilenir vb...