Osmanlı Devleti, Birinci Cihan Harbi’nde yedi düvele karşı savaştı. Bu savaşta, bir yanda Almanya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Bulgaristan, Osmanlı İmparatorluğu; diğer cephede İngiltere, Fransa, İtalya, Rusya ve daha başka küçük devletler yer aldı. Ruslara karşı daha etkin bir mücadele için açılan Doğu Cephesi’nde başlatılan Sarıkamış Harekâtı ile Osmanlı ordusu kısa sürede büyük kayıp verdi. Ruslar bir yandan Boğazlar’dan geçmeye çalışırken bir yandan da İran üzerinden Doğu Anadolu bölgesine girmek istiyordu. Osmanlı Devleti de buna karşı Doğu Cephesi’ni güçlendirme stratejisini uyguladı. Fakat Rus kuvvetleri kısa sürede Ağrı ve civarındaki yerleşim yerlerini işgal etmeyi başardı. Rus ordusu bir yandan Doğu Anadolu’yu işgal ederken diğer taraftan da kendi askerleri için İran-Ağrı arasında tren yolu inşa etti. 1919 yılında yapıldığı belirtilen tren yolu için 9. Cephe Komutanı Kazım Karabekir Van Hatıratı’nda “Van’ dan Ağrı’ya gittim. Ağrı’dan da Beyazıt’a (Doğubeyazıt) trenle geçtim.” diye bahseder. Kazım Karabekir’in hatıratı, Rus yapımı bu yolun ve Tahir beldesine kadar gelen trenlerin varlığının ilk resmî kanıtıdır. O yıllarda inşa edilen demiryolu ile cephede unutulan trenlerden daha sonra haber alınamaz. Aksiyon, bölgede yıllardır efsaneye dönen kayıp demiryolunun izlerini köy evlerinde ve Ağrı merkezinde sürdü. Geçtiğimiz aylarda Ağrı Valiliği’nin arşivine giren bir harita, kayıp demiryolunun hikâyesini ortaya çıkardı. Doksan yıl önce en çetin çatışmaların yaşandığı Doğu Cephesi’nin Rusya için en önemli lojistik ikmal yolu olan demiryolu, şimdilerde köylülerin evlerinde inşaat malzemesi, çatı direği olarak kullanılıyor. Gürcistan ve İran üzerinden Ağrı Eleşkirt’e kadar uzanan demiryolunun bir kısmı o dönemde savaş şartlarında tahrip edilmiş. Sonra da evlerin çatılarına direk, binalara kolon olmuş. Atatürk Üniversitesi Ağrı Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgileri Bölümü Öğretim Görevlisi Abdulkadir Erim, 1919 yılında İran’dan Ağrı’nın Eleşkirt ilçesine kadar tren yolunun döşendiğini doğruluyor. Erim, “Rusya, Birinci Dünya Savaşı’nda ordusuna askerî yardım ve erzak göndermek için tren yolu döşedi; daha sonra çekilince bu yol Ağrı’ya kaldı. Ama maalesef tren yolundan artık eser yok.” diyor. AĞRILILAR, HİÇ TREN GÖRMEDİ Yıllarca Ağrı il sınırlarından tren geçtiği iddiaları konuşuldu. Ağrılılar ilde hiçbir zaman çalışır vaziyette bir tren görmedi. Bu yol, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD) haritalarında da yer almadı. Resmî arşivlerde de Ağrı’daki tren yoluna ait bilgi bulunamıyor. Harita Genel Komutanlığı arşivlerinde ise tren yolunu gösteren 1950 yılına ait 1/25000 ölçekli bir harita yer alıyor. Komutanlık tarafından geçtiğimiz aylarda Ağrı Valiliği’ne iletilen tarihî harita, kayıp demiryolunun güzergâhını ve ilin civarındaki evlerde yer alan demir kolon ve çatı direklerinin hikâyesini de ortaya çıkardı. Rusların bölgeden ayrılmasıyla birlikte tahrip ve talan edilen demiryolu haritasının izini sürdüğümüzde, bu yolun asırlık delillerine de ulaşabiliyorsunuz. Ağrı’nın Eleşkirt ilçesinden Yücekapı beldesinin kuzeyine doğru yol aldığımızda yemyeşil ağaçların ardından yılların yorgunluğunu taşıyan paslı raylar ve demiryolu karşılıyor bizi. Paslı raylar, bazı köylerde o kadar çok ki köye girer girmez hemencecik karşımıza çıkıveriyor. Asırlık raylar artık köy evlerinin vazgeçilmez parçası haline gelmiş; kimi ahırda tavanı desteklemek için kerestelerle beraber kullanılırken, kimi raylar da kapı önlerinde kendi hallerine terk edilmiş olarak duruyor. İl merkezinde de bazen toza toprağa bulanmış, yıkık dökük bir parkta, parkın genel görüntüsüne ilginçlik katsın diye gelişigüzel bırakılmış tren tekerlerine de rastlayabiliyorsunuz. Ağrı’da yaşı 80’e dayanan vatandaşlar bile buralarda ne çalışan bir tren, ne ray ne de rayların üzerine döşendiği keresteleri görmüş. İle en yakın demiryolu 100 kilometre uzaklıkta Erzurum’un Horasan ilçesinden geçmekteyken, kentteki demiryolu kalıntıları vatandaşın kafasında soru işaretleri bırakıyor. Tren yolunu yörede yaşayan köy halkına sorduğunuzda, “Zamanında burada bir demiryolu varmış…” sözleri herkesin ortak cevabı oluyor. Ancak daha sonra raylar herkesin kendi hikâyesine ve efsaneye dönüşüyor. Bu ağır rayların köylerine kadar nasıl geldiği gibi sorulara vatandaşlar cevap bulmakta zorlanırken, doğduklarında demirlerin burada olduğunu, bu işi muhtemelen babalarının veya dedelerinin yaptığını ifade ediyorlar. KEŞKE TREN YOLU BOZULMASAYDI Kaybolan tren yolu sadece köylülere yaramış, çünkü tren istasyonlarına yakın bulunan Aşağıküpkıran köyünden tutun da Tahir beldesine kadar uzanan güzergâhta bulunan bütün yerleşim birimlerinin çatılarında tren rayları var. Köyün yaşlılarından Fatih Karamızrak (95) köyde çok sayıda tren rayının bulunduğunu söylüyor. Canlı tarih Karamızrak “Biz buradan trenin geçtiğini hiç görmedik; ama büyüklerimiz buradan tren geçtiğini hep anlatırlardı bize. Bizim köyde de çok sayıda tren rayı var zaten. Ama keşke tren yolu sağlam kalsaydı. Belki buralar çok daha iyi gelişirdi.” diyor. Rayları kullanan köylüler ise, “Ne yapalım tren yolu kullanılmaz olduktan sonra biz de raylarını değerlendirelim istedik. Ama keşke tren yolu var olsaydı da şu an bir demiryolumuz olsaydı. İnşallah Ağrı’ya kısa sürede demiryolu getirilir.” temennisinde bulunuyor. Orhan Akkurt