[ Prof.Dr. Osman Şahin ] Vücûd için, en az, dört şeye ihtiyaç vardır

İktirandan (iki şeyin her zaman bir arada verilmesinden) dolayı içine düşülen yanlış yaklaşımların nedenleri, ayrıca Mesnevî-i Nuriye’de şöyle açıklanmaktadır: “Gafletten neş’et eden dalâlet, pek garip ve aciptir. Mukareneti (bir arada bulunma, birliktelik), illiyete (sebebe) kalb eder. İki şey arasında bir mukarenet olursa, yani daima beraber vücuda gelirlerse, birisinin ötekisine illet (sebep) gösterilmesi o dalâletin şe’nindendir. Halbuki, devamlı mukârenet, illiyete (sebebe) delil olamaz.”

Bir tohum toprağa emanet edilip sulaması yapılıp güneşe bırakılması, Hakim isminin gereği olan sebepleri yerine getirmektir, fiili olarak Allah’a (celle celâluhu) yapılan bir duadır ve O’ndan (celle celâluhu) bir ürünü vücuda getirmesi için bir talepte bulunmaktır. O ürünü yapan ortaya çıkaran ne topraktır, ne tohumdur, ne sudur ve ne de güneştir. Fakat, Hakim isminin istediği sebeplerin bir araya getirilmesi ile yapılan duaya, külli irade ve hikmet-i İlahi tarafından kabul mührü vurulunca, Allah (celle celâluhu) o ürünü yaratmaktadır. 

Bu yaratmanın gerçekleşmesi için en az dört şeye ihtiyaç vardır; nihayetsiz (sınırsız ve sonsuz) bir kudret, muhit (her şeyi kuşatan) bir ilim, mutlak bir irade ve nihayetsiz bir hikmet. Bunlar olmadan bir şeyin vücuda gelmesi mümkün değildir. Zikredilen zahiri sebeplerde veya bu sebeplerin bir araya gelmesinde bunlardan hiçbir tanesi bulunmamaktadır. Nihayetsiz bir kudret, ilim, irade ve hikmet ancak bütün alemleri yaratan bir zâtta bulunacak şeylerdir. 

O halde, bu yaratılan şeyleri bu aciz, cahil, iradesi bulunmayan, hikmetten habersiz ve kendileri de mahluk olan zahiri sebeplere, aralarındaki ilişki ve yakınlığa bakarak vermek, aklın değil ancak hamakatin (ahmaklığın) bir i